Ένας ηφαιστειακός πόρος (volcanic vent) είναι ένα άνοιγμα στην επιφάνεια της Γης απ΄όπου εξέρχεται ηφαιστειακό υλικό. Κάθε ηφαίστειο διαθέτει ένα κεντρικό πόρο (central vent), πάνω από τον οποίο υπάρχει ο κεντρικός κρατήρας ή κρατήρας κορυφής (summit crater). Το ηφαιστειακό οικοδόμημα (edifice) έχει κωνικό σχήμα και δομείται από συμμετρική περίπου συσσώρευση λάβας ή/και πυροκλαστικού υλικού πέριξ του κεντρικού αγωγού. Ο κεντρικός αγωγός συνδέεται στο βάθος με το μαγματικό θάλαμο (magma chamber) που είναι ο βασικός ταμιευτήρας του ηφαιστειακού υλικού. Οι πλευρές (flanks) του ηφαιστείου είναι συνήθως ασταθείς και περιέχουν κατακόρυφες ρηγματώσεις που επικοινωνούν με τον κύριο μαγματικό θάλαμο ή με κάποιο δευτερεύοντα μαγματικό θάλαμο σε μικρότερο βάθος. Συχνά αυτές οι ρηγματώσεις αποτελούν φλέβες τροφοδοσίας πλευρικών εκρήξεων (flank eruptions) καθώς μάγμα εκχύνεται περιοδικά στις πλευρές του ηφαιστειακού οικοδομήματος. Οι εκρήξεις αυτές δημιουργούν κώνους ηφαιστειακού υλικού που ονομάζονται παρασιτικοί κώνοι (parasitic cones). Επίσης οι ρηγματώσεις μπορούν να αποτελέσουν διεξόδους διαφυγής ηφαιστειακών αερίων δημιουργώντας έτσι τις ατμίδες ή φουμαρόλες (fumaroles).

Κρατήρας κορυφής (Βεζούβιος, Ιταλία). Εικόνα: Wikipedia

Παρασιτικοί κώνοι (Mauna Kea, Χαβάη). Εικόνα: Swanson DA.

Ατμίδα με αποθέσεις θείου (Kilauea, Χαβάη).  Εικόνα: Christiansen RL.

Τα μέρη ενός ηφαιστείου απεικονίζονται γραφικά στο παρακάτω σχήμα.

Μολονότι η ιστορία κάθε ηφαιστείου είναι ξεχωριστή, τα περισσότερα ηφαίστεια εμπίπτουν σε τρεις βασικούς τύπους που βασίζεται κυρίως στην εκρηκτική δράση, τη μορφή και τη σύστασή τους όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα.

Κώνος σκωριών (Paricutin, Μεξικό). Εικόνα: Luhr J.

Ασπιδόμορφο ηφαίστειο (Mauna Loa, Χαβάη). Εικόνα: Little D.

Στρωματοηφαίστειο (Mayon, Φιλιππίνες). Εικόνα: Tam third

Εκτός από τους παραπάνω τρεις βασικούς τύπους ηφαιστείων υπάρχουν και άλλοι δευτερεύοντες σχηματισμοί. Για παράδειγμα, μία σχισμογενής έκρηξη (fissure eruption) μπορεί να παράγει τεράστιες ποσότητες βασαλτικού μάγματος, όμως αυτή έκρηξη δε συνοδεύεται από τη δημιουργία ενός ηφαιστειακού οικοδομήματος γύρω από ένα ηφαιστειακό κεντρικό αγωγό. Οι κώνοι συγκολλημένων σκωριών (spatter cones) και τα χορνίτο (hornitos) είναι μικροί τοπικοί σχηματισμοί που συνδέονται με μικρές σημειακές εκρήξεις, συνήθως πάνω από κάποιο ρεύμα λάβας που δεν ενώνεται με τον κεντρικό πόρο. Ιδιαίτερη μνεία χρειάζονται οι υδροηφαιστειακές εκρήξεις (hydrovolcanic eruptions) οι οποίες δημιουργούν μοναδικές ηφαιστειακές δομές.

Σχισμογενής έκρηξη (Mauna Loa, Χαβάη, 1984). Εικόνα: Clague DA.

Κώνος συγκολλημένων σκωριών (Kilauea, Χαβάη, 1992). Εικόνα: Mattox TN.

Υδροηφαιστειακή έκρηξη (Ruapehu, Νέα Ζηλανδία, 1980). Εικόνα: Hollick

Τα ηφαίστεια, ανάλογα με την εκδήλωση ηφαιστειακής δράσης, χαρακτηρίζονται ως ενεργά (active), ανενεργά (inactive, dormant) ή εσβεσμένα (extinct). Εντούτοις, αυτή η κατάταξη μπορεί να είναι σχετικά υποκειμενική και ίσως ανακριβής.

Ένα ηφαίστειο θεωρείται ενεργό (active) όταν έχει εκραγεί στους ιστορικούς χρόνους. Όμως, ο ορισμός αυτός είναι ασαφής, διότι η καταγεγραμμένη ιστορία ξεκινά, για παράδειγμα, πριν κάποιες χιλιάδες χρόνια στην Ευρώπη και την Ασία, ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες μόνο πριν από κάποιες εκατοντάδες χρόνια. Γενικά, οι επιστήμονες θεωρούν ένα ηφαίστειο ως ενεργό, εάν εμφανίζει σήμερα εκρηκτική δράση, ή κάποια άλλη δραστηριότητα, όπως σεισμική, ή κάποια τοπογραφική ανύψωση ή εκπομπή αερίων. Το ινστιτούτο Smithsonian έχει καταγράψει 539 ηφαίστεια με ιστορικές εκρήξεις στους ιστορικούς χρόνους.

Επιπρόσθετα, υπάρχουν 529 ηφαίστεια που δεν εξερράγησαν κατά τους ιστορικούς χρόνους, υπάρχουν όμως σαφή δεδομένα εκρηκτικής δραστηριότητας κατά τα τελευταία 10.000 χρόνια. Αυτά θεωρούνται ανενεργά (inactive, dormant), αφού είναι σε θέση να εκραγούν ξανά.

Το αν ένα ανενεργό ηφαίστειο είναι πράγματι εσβεσμένο (extinct) ή απλώς βρίσκεται σε περίοδο ηρεμίας (dormant), εξαρτάται εν μέρει από τη μέση περίοδο ηρεμίας μεταξύ των εκρήξεων. Όπως αναφέρθηκε στο κεφάλαιο της μεταβλητότητας των εκρήξεων, οι εκρηκτικές εκρήξεις (πχ. ηφαίστεια Toba και Yellowstone) έχουν περιόδους ηρεμίας της τάξης των εκατοντάδων χιλιάδων ετών, ενώ οι μη εκρηκτικές εκρήξεις (πχ. ηφαίστεια Χαβάης) έχουν περιόδους ηρεμίας με μικρή διάρκεια. Εντούτοις, η περιοχή Yellowstone που δεν έχει δόσει έκρηξη τα τελευταία 70.000 χρόνια και θα μπορούσε να θεωρηθεί ανενεργή, στην πραγματικότητα είναι ενεργή διότι εμφανίζει γρήγορο ρυθμό ανύψωσης, συχνούς σεισμούς και φυσικά ένα πολύ εκτεταμένο και ενεργό γεωθερμικό πεδίο). Από την άλλη μεριά, μικροί κώνοι σκωριών που σχηματίζονται σήμερα μπορεί να θεωρηθούν εσβεσμένοι μετά την έκρηξή τους, διότι συνήθως εκρήγνυνται μόνο μία φορά.