Το διαβόητο ηφαίστειο Pelée (Πελέ) ξεπροβάλλει πάνω από την πόλη St. Pierre του γαλλικού νησιού της Μαρτινίκας στην Καραϊβική. Σήμερα, η μικρή ήσυχη πόλη St. Pierre δεν έχει την μεγαλοπρέπεια που είχε στο τέλος του 19^ου αιώνα, όταν ήταν μια ζωντανή αποικιακή πόλη γνωστή ως "το Παρίσι των Δυτικών Ινδιών". Ήταν μια πανέμορφη πόλη με μικρά κόκκινα εξοχικά, γραφικούς δρόμους και τροπική βλάστηση. Το 1894 αριθμούσε 20.000 κατοίκους (σήμερα έχει 5.000). Μολονότι οι περισσότεροι κάτοικοι ήταν ντόπιοι, όλος ο πλούτος και η πολιτική δύναμη ελέγχονταν κυρίως από κρεολούς (μιγάδες) και κάποιους Γάλλους αποίκους που ήταν αξιωματούχοι και δημόσιοι λειτουργοί. Κανένας δεν μπορούσε να προβλέψει εκείνη την περίοδο τον τρόμο που θα σκόρπιζε στο μικρό αυτό παράδεισο το ξύπνημα του όρους Πελέ το 1902.

Το όρος Πελέ και η πόλη St. Pierre όπως είναι σήμερα. Photo: Windchimetimes, Sous-les-cocotiers.com, Fulle M.

Κανείς δεν ανησύχησε τον Ιανουάριο του 1902, όταν το ηφαίστειο Πελέ έδειξε σημεία αυξημένης ατμιδικής δραστηριότητας. Αυτό άλλαξε, όμως, στις 23 Απριλίου όταν άρχισαν μικρές εκρήξεις στην κορυφή του ηφαιστείου. Τις επόμενες μέρες η πόλη του St. Pierre σείστηκε από σεισμούς, ενώ συγχρόνως έβρεχε στάχτη και ένα πυκνό αποπνικτικό σύννεφο θειούχων αερίων περιέβαλε την πόλη. Αυτές οι εφιαλτικές καταστάσεις χειροτέρεψαν όταν η πόλη και τα γειτονικά χωριά κατακλύστηκαν από ζωύφια και φίδια που έφυγαν από τις πλαγιές του ηφαιστείου λόγω της στάχτης και των σεισμών. Πενήντα άνθρωποι, από τους οποίους τα περισσότερα ήταν παιδιά, και διακόσια ζώα πέθαναν από τα τσιμπήματα των φιδιών.

Καθώς οι εκρήξεις εντάθηκαν, το νερό της λίμνης του κρατήρα Etang Sec θερμάνθηκε μέχρι βρασμού. Σις 5 Μαΐου τα τοιχώματα του κρατήρα υποχώρησαν και ένας καυτός χείμμαρος κατέκλυσε την κοιλάδα του ποταμού Blanche. Το καυτό νερό ανακατεμένο με τα χαλαρά πυροκλαστικά υλικά σχημάτισε ένα λαχάρ που με ταχύτητα σχεδόν 100 km/hr κάλυψε τα πάντα στο πέρασμά του, σκοτώνοντας 23 εργάτες που δούλευαν σε ένα εργοστάσιο ποτοποιίας ρουμιού κοντά στην εκβολή του ποταμού. Στη συνέχεια και κατά την είσοδό του στη θάλασσα προκάλεσε ένα τσουνάμι ύψους 3 m που πλημμύρισε την παραλία του St. Pierre.

Η κατάσταση γινόταν απελπιστική και πολλοί άρχισαν να σκέπτονται να εγκαταλείψουν το St. Pierre και να πάνε στο Fort-de-France τη δεύτερη σε μέγεθος πόλη της Μαρτινίκας την εποχή εκείνη. Την ημέρα που συνέβη το λαχάρ, όμως, ο κυβερνήτης Louis Mouttet δέχτηκε την αναφορά μίας επιτροπής αξιωματούχων, οι οποίοι ανέβηκαν στο ηφαίστειο για να εκτιμήσουν τον κίνδυνο. Ο μόνος επιστήμονας στην ομάδα ήταν ένας δάσκαλος. Η αναφορά έλεγε πως δεν υπήρχε κανένας κίνδυνος και κανένας λόγος εγκατάλειψης της πόλης.

Το κοινό καθησύχασε και ιδιαίτερα οι πολιτικοί, αφού μια εβδομάδα μετά, στις 11 Μαΐου, ήταν προγραμματισμένες εκλογές. Οι μόνοι που θα μπορούσαν να φύγουν ήταν οι εύποροι, οι οποίοι όμως ανήκαν πολιτικά στο κόμμα του κυβερνήτη. Επιπλέον, ο κυβερνήτης έπεισε και τον εκδότη της τοπικής εφημερίδας να υποβιβάσει τον κίνδυνο του ηφαιστείου σε μια προσπάθεια να μη φύγει ο κόσμος.

Εντούτοις, κάποιοι εγκατέλειψαν την πόλη (φωτογραφία). Αυτό οδήγησε τις αρχές να στήσουν μπλόκα στο δρόμο για το Fort-de-France και να εξαναγκάζουν σε επιστροφή όσους προσπαθούσαν να φύγουν. Και σα να μην έφτανε αυτό, πολύς κόσμος ήρθε στο St. Pierre από τη γύρω περιοχή καθησυχασμένος από τα δημοσιεύματα της εφημερίδας ότι η πόλη ήταν το ασφαλέστερο μέρος εκείνη τη στιγμή. Έτσι, ο πληθυσμός έφτασε τους 28.000 κατοίκους, εκ των οποίων όλοι εκτός από δύο χάθηκαν κατά την έκρηξη της 8^ης Μαΐου.

Πρόσφυγες στο Fort de France. Photo: PPOC.

Τελικά, οι εκλογές της 11^ης Μαΐου έμελλαν να μη γίνουν ποτέ. Η αναφορά της επιτροπής της 5^ης Μαΐου απέτυχε να προβλέψει τον κίνδυνο που παραμόνευε στη διχαλωτή χαράδρα που ξεκινούσε από τον κρατήρα του ηφαιστείου και σημάδευε σαν γιγάντιο κανόνι κατευθείαν στην πόλη του St. Pierre σε απόσταση 6 km περίπου.

Στις 7.50 το πρωί της 8^ης Μαΐου, το ηφαίστειο εξερράγη με ένα εκκωφαντικό κρότο. Ένας αναπτυσσόμενος θόλος λάβας στην κορυφή του ηφαιστείου κατέρρευσε και ένα τεράστιο μαύρο νέφος αποτελούμενο από καυτά αέρια, στάχτη και ογκόλιθους κατρακύλησε στη νότια πλευρά του ηφαιστείου Πελέ και κατευθύνθηκε στην πόλη του St. Pierre, καθώς την πορεία του καθόριζε η χαράδρα που βρισκόταν στην κορυφή του ηφαιστείου. Με τρομακτική ταχύτητα πάνω από 160 km/hr έφτασε σε λιγότερο από ένα λεπτό στην πόλη. Η δύναμη του πυρακτωμένου νέφους ήταν τέτοια ώστε μετέτρεψε τα τσιμεντένια σπίτια σε ερείπια. Η θερμότητά του προκάλεσε τεράστιες πυρκαγιές, μιας και στην πόλη υπήρχαν πολλές ποτοποιίες, οι οποίες στις αποθήκες τους είχαν χιλιάδες βαρέλια με ρούμι.

Το νέφος προχώρησε στο λιμάνι όπου κατέστρεψε τουλάχιστον είκοσι αγκυροβολημένα πλοία. Το ατμόπλοιο Grappler αναποδογύρισε, ενώ το αμερικανικό ιστιοφόρο Roraima, που κατά κακή τύχη είχε αράξει μόλις πριν από λίγες ώρες, τυλίχτηκε στις φλόγες μαζί με τους επιβαίνοντές του. Από τους 28.000 ανθρώπους περίπου που βρισκόταν εκείνη τη στιγμή στην πόλη του St. Pierre επέζησαν μόνο δύο.

Το νέφος αυτό των πυρακτωμένων αερίων και στερεών που κατέστρεψε το St. Pierre ήταν μία πυροκλαστική ροή, κάτι άγνωστο όμως στους επιστήμονες της εποχής εκείνης. Γάλλοι ηφαιστειολόγοι που παρακολούθησαν παρόμοιες πυροκλαστικές ροές κατά τη μετέπειτα πορεία της ηφαιστειακής δραστηριότητας του όρους Πελέ, τις ονόμασαν nuée ardentes, δηλαδή πυρακτωμένα νέφη.

Η έκρηξη της 8^ης Μαΐου κατέστρεψε μία περιοχή έκτασης 58 km², ενώ η έκρηξη της 30^ης Αυγούστου κατέστρεψε άλλα 58 km².

Για το μηχανισμό της έκρηξης τύπου Πελέ βλέπε το κεφάλαιο: 4.7. Έκρηξη τύπου Πελέ

Για τα πυρακτωμένα νέφη βλέπε το κεφάλαιο: 3.5.1. Πυρακτωμένα νέφη

Ο χάρτης δείχνει την περιοχή που σαρώθηκε από το νέφος της 8ης Μαΐου 1902. Photo: Lacroix A.

Πυροκλαστική ροή (nuée ardente) στο ηφαίστειο Πελέ (1902). Photo: Stromboli online.

Πυροκλαστική ροή (nuée ardente) στο ηφαίστειο Πελέ (16 Δεκεμβρίου 1902). Photo: Lacroix A.

Πυροκλαστική ροή (nuée ardente) στο ηφαίστειο Πελέ (1902). Photo: Suripics.com

Οι αποθέσεις της πυροκλαστικής ροής στην περιοχή του ποταμού Blanche. Χαρακτηριστικά είναι τα γωνιώδη θραύσματα λάβας από την κατάρρευση του θόλου, καθώς και οι τεράστιοι ογκόλιθοι. Photo: Lacroix A.

Το St. Pierre πριν και μετά την έκρηξη στις 8 Μαΐου 1902. Photo: Suripics.com

Ο καθεδρικός Mouillage στο St. Pierre πριν και μετά την έκρηξη στις 8 Μαΐου 1902. Photo: Stromboli online.

Η κεντρική οδός του χωριού Morne Rouge πριν και μετά την έκρηξη στις 30 Αυγούστου 1902 που είχε και αυτή καταστροφικές συνέπειες. Διακρίνεται δεξιά η σωρός ενός θύματος. Photo: PPOC.

Το St. Pierre μετά την έκρηξη στις 8 Μαΐου (Ιούνιος 1902). Photo: Lacroix A.

Το St. Pierre μετά την έκρηξη στις 8 Μαΐου. Photo: Stromboli online.

Το St. Pierre μετά την έκρηξη στις 8 Μαΐου. Photo: Titanica.

Όλα τα σπίτια είχαν τσιμεντένιους τοίχους, εντούτοις μόνο αυτοί που είχαν την κατεύθυνση της πορείας του νέφους διατηρήθηκαν όρθιοι.

Το St. Pierre μετά την έκρηξη στις 8 Μαΐου (14 Μαΐου 1902). Photo: Lacroix A.

Το St. Pierre μετά την έκρηξη στις 8 Μαΐου. Photo: Lacroix A.

Το St. Pierre μετά την έκρηξη στις 8 Μαΐου (Οκτώβριος 1902). Photo: Lacroix A.

Ότι απέμεινε από μία ποτοποιία. Photo: CWRU.

Το Morne Rouge μετά την έκρηξη στις 30 Αυγούστου 1902. Διακρίνεται στο βάθος το όρος Πελέ και ο ακιδόμορφος θόλος. Photo: Lacroix A.

Τα κανόνια στο Morne Orange ξεριζώθηκαν από τη βάση τους (22 Μαΐου 1902). Photo: USGS.

Από τους 28.000 περίπου που έχασαν τη ζωή τους από το πυρακτωμένο νέφος, μόνο δύο επέζησαν στην πόλη του St. Pierre. Οι υπόλοιποι πέθαναν είτε από την τρομακτική δύναμη του νέφους, είτε πιθανότατα από την εισπνοή των καυτών αερίων καθώς και από τη θερμότητά τους. Ο πιο γνωστός επιζήσας ήταν ένας κατάδικος.

Ήταν ένας γεροδεμένος 25χρονος λιμενεργάτης ονόματι Louis-Auguste Cyparis, γνωστός στους ντόπιους με το παρατσούκλι "Σαμψών". Τον Απρίλιο είχε φυλακιστεί διότι μαχαίρωσε ένα φίλο του. Την ημέρα της έκρηξης βρίσκονταν μόνος του στην απομόνωση, σε ένα κελί που είχε μόνο ένα μικρό άνοιγμα πάνω από την πόρτα. Καθώς περίμενε να του φέρουν το πρωινό, το κελί κατακλύστηκε από καυτά αέρια και στάχτη. Κρατώντας την αναπνοή του και με έντονο το αίσθημα του πόνου περίμενε μέχρι που μετά από μερικά λεπτά η ένταση της θερμότητας υποχώρησε. Παρά τα σοβαρά του εγκαύματα κατάφερε να επιζήσει τέσσερις μέρες, μέχρι που τον ανακάλυψαν και τον διέσωσαν οι άνθρωποι που εξερευνούσαν τα ερείπια του St. Pierre. Μετά την ανάρρωσή του προσελήφθηκε από το τσίρκο Barnum & Bailey και περιόδευε τον κόσμο ως "ο μόνος επιζών του St. Pierre".

O κατάδικος Louis-Auguste Cyparis, ένας από τους δύο μοναδικούς επιζήσαντες. Photo: Photoway.

Η αφίσα του τσίρκου Barnum & Bailey. Photo:

Μετά την καταστροφική έκρηξη, τον Οκτώβριο του 1902 εμφανίστηκε στον κρατήρα του ηφαιστείου ένας θόλος λάβας. Η μορφή του ήταν μοναδική μοιάζοντας με τεράστια ακίδα σαν γιγάντιος οβελίσκος. Κατά τις μαρτυρίες ήταν ο πιο θεαματικός θόλος λάβας των ιστορικών χρόνων. Μεγάλωνε με εξαιρετική ταχύτητα μέχρι και 15 m την ημέρα, φτάνοντας στο ύψος των 300 m περίπου από τον κρατήρα και έχοντας διάμετρο στη βάση περίπου 150 m. Κατά τη διάρκεια της νύχτας φεγγοβολούσε, καθώς οι ρωγμές στην επιφάνειά του άφηναν να φαίνεται η πυρακτωμένη λάβα στο εσωτερικό του. Τελικά, ο θόλος κατέστη ασταθής και στα μέσα του 1903 κατέρρευσε.

Η ανάπτυξη του ακιδόμορφου θόλου λάβας του όρους Πελέ. Photo: Lacroix A.

Τοπογραφικός χάρτης του κρατήρα Etang Sec το Μάρτιο του 1903. Η κορυφή του θόλου βρίσκεται στο σημείο 1579 m. Photo: Lacroix A.

Το όρος Πελέ και ο ακιδόμορφος θόλος στην κορυφή του όπως φαίνονται από τη θάλασσα. Photo: Lacroix A.

Ο κρατήρας Etang Sec σήμερα. Οι μεγάλοι ογκόλιθοι είναι τα απομεινάρια του θόλου μετά την κατάρρευσή του το 1903. Photo: Lacroix A.