2.        ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΛΙΘΟΣΦΑΙΡΑΣ

2.3. Κύρια χαρακτηριστικά του αναγλύφου της επιφάνειας της γης

Πριν αναφερθούμε στον τρόπο δημιουργίας του αναγλύφου της επιφάνειας της γης, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε την κατανομή του καθώς και τα κύρια χαρακτηριστικά του στην επιφάνεια του πλανήτη μας. Οι παγκόσμιοι χάρτες αναφέρουν ότι, περίπου το 29% της επιφάνειας της γης είναι χέρσος, ενώ το υπόλοιπο 71% ωκεανοί (Σχήμα 2.2.).

Σχήμα 2.2.: Σχηματική κατανομή του αναγλύφου της επιφάνειας της γης.

Γύρω από τις ηπείρους υπάρχει μια ζώνη με μικρή κλίση προς τη θάλασσα μέχρι το βάθος το 150 – 200 μέτρων. Η ζώνη αυτή ονομάζεται υφαλοκρηπίδα. Αν θεωρήσουμε ότι η στάθμη της θάλασσας είναι δυνατόν να κατέβει εξαιτίας μεταβολής του κλίματος της γης τότε αυτή η ζώνη πρέπει να προστεθεί στην επιφάνεια των ηπείρων. Με την προσθήκη της επιφάνειας της υφαλοκρηπίδας η συνολική επιφάνεια των ηπείρων αυξάνεται κατά 6% και φτάνει στο 35% σε σχέση με την επιφάνεια των ωκεανών που μειώνεται στο 65%.

Όπως φαίνεται στο σχήμα 2.2. το ανάγλυφο των ηπείρων και των ωκεανών είναι αρκετά πιο πολύπλοκο περιλαμβάνοντας ζώνες ορογένεσης, νησιωτικά τόξα, ηφαιστειακά τόξα, μεσοωκεάνιες ράχες κλπ.

Το ανάγλυφο των ηπείρων
Η παγκόσμια κατανομή του αναγλύφου μπορεί να διαιρεθεί σε δύο κύριες κατηγορίες. Η μία περιλαμβάνει τις ενεργές ζώνες στις οποίες δημιουργείται ανάγλυφο εξαιτίας της ενεργής τεκτονικής και ηφαιστειακής δράσης. Η δεύτερη περιλαμβάνει τις ανενεργές περιοχές με παλιά πετρώματα, στις οποίες έχει διαμορφωθεί ένα ομαλό ανάγλυφο.

Στις ενεργές περιοχές η δημιουργία του αναγλύφου οφείλεται σε δύο κύριους γεωλογικούς παράγοντες.

I. Την ηφαιστειότητα που δημιουργεί νέο ανάγλυφο με την έκχυση στην επιφάνεια του φλοιού μεγάλων ποσοτήτων μάγματος δημιουργώντας αλυσίδες ηφαιστείων και λόφους γρανιτικών πετρωμάτων και

II. Την τεκτονική δράση όπου η ηπειρωτική σύγκρουση αποτελεί το γενεσιουργό αίτιο της ορογένεσης. Οι ηπειρωτικές μάζες κατά την σύγκρουση ανυψώνονται δημιουργώντας ορεινούς όγκους και ηπειρωτικά πλατώ.

Στην επιφάνεια της γης υπάρχουν ενεργές ζώνες στις οποίες μπορούμε να συναντήσουμε σε μικρή μεταξύ και τεκτονική και ηφαιστειακή δραστηριότητα. Ακόμη υπάρχουν περιοχές όπου η δημιουργία αναγλύφου να οφείλεται αποκλειστικά στη μία η στην άλλη δραστηριότητα. Και οι τρεις παραπάνω περιπτώσεις εξελίσσονται σε εντελώς διαφορετικές γεωλογικές συνθήκες και αποτελούν εξειδικευμένο γεωλογικό αντικείμενο.

Δύο μεγάλα ορογενετικά συστήματα που διαμόρφωσαν την ευρύτερη κατανομή του αναγλύφου του πλανήτη μας, αποτελούν το Αλπικό ορογενετικό σύστημα και το Περιατλαντικό ορογενετικό σύστημα. Ειδικότερα το Αλπικό ορογενετικό σύστημα δημιούργησε και την οροσειρά των Άλπεων που αποτελεί το μεγαλύτερο Ευρωπαϊκό ορεινό όγκο.

Το ανάγλυφο των ωκεανών
Το ανάγλυφο των ωκεανών είναι εξαιρετικά διαφορετικό από το αντίστοιχο των ηπείρων. Ο ωκεάνιος φλοιός αποτελείται κυρίως από βασάλτη, στον οποίο επικάθονται ωκεάνια ιζήματα. Η χρονολόγηση του δείχνει ότι έχει ηλικία 60 εκατομμυρίων ετών, αν και σε μερικές περιοχές η ηλικία του μπορεί να φτάσει τα 65 έως 135 εκατομμύρια χρόνια. Η ηλικία του σε σύγκριση με την αντίστοιχη των πετρωμάτων των ηπείρων, είναι κατά πολύ νεότερη αφού το μεγαλύτερο μέρος του στερεού φλοιού είναι προκάμβριας ηλικίας (1 δισεκατομμύριο χρόνια). Η νεαρή ηλικία του μπορεί να εξηγηθεί με την θεωρία των λιθοσφαιρικών πλακών

Στο σχήμα 2.3. παρουσιάζονται τα κύρια χαρακτηριστικά του μορφολογικού αναγλύφου του ωκεάνιου πυθμένα.

Σχήμα 2.3.: Σχηματική διατομή του ωκεάνιου πυθμένα με τα κυριότερα μορφολογικά χαρακτηριστικά του.

Στο κέντρο του σχήματος 2.3. βρίσκεται η μεσοωκεάνια ράχη. Αποτελείται από υποθαλάσσιους λόφους οι οποίοι ανυψώνονται σταδιακά όσο πλησιάζουμε προς το κεντρικό τμήμα της ζώνης στην οποία υπάρχει μια χαρακτηριστική χαραδρωτή σχισμή του αναγλύφου. Οι μεσοωκεάνιες ράχες εκτείνονται κατά μήκος των ωκεανών (60.000 km συνολικής απόστασης) και αποτελούν το ίχνος του άξονα της ζώνης απομάκρυνσης του ωκεάνιου πυθμένα προς τις ηπείρους.

Εκατέρωθεν των ωκεάνιων ραχών υπάρχουν μεγάλης έκτασης περιοχές του ωκεάνιου πυθμένα με εξαιρετικά ήπιο ανάγλυφο, σχεδόν επίπεδες. Οι περιοχές αυτές ονομάζονται αβυσσικά πεδία. Το εξαιρετικά ομαλό ανάγλυφό τους οφείλεται στην απόθεση των πολύ λεπτόκοκκων θαλάσσιων ιζημάτων.

Το όριο τους με τις ηπείρους είναι μια ζώνη πολύ έντονης κλίσης που ονομάζεται ηπειρωτική κατωφέρεια. Η ζώνη αυτή μαζί με την ρηχή ζώνη της υφαλοκρηπίδας ονομάζεται ηπειρωτικό περιθώριο.

Τα ηπειρωτικά περιθώρια του σχήματος 2.3. επηρεάζονται σε πολύ μικρό βαθμό από την τεκτονική σήμερα και ονομάζονται παθητικά ηπειρωτικά περιθώρια. Η διαμόρφωση του αναγλύφου σε αυτά δεν οφείλεται σε ορογενετικούς μηχανισμούς δημιουργίας αναγλύφου. Αντίθετα η μορφολογία τους διαμορφώνεται από την απόθεση εξαιρετικά μεγάλου πάχους ιζημάτων στα περιθώρια (Σχήμα 2.4.).

Σχήμα 2.4.: Τρισδιάστατη απεικόνιση της μορφολογίας και των ιζημάτων ενός ανενεργού ηπειρωτικού περιθωρίου.

Μέχρι πριν από λίγα χρόνια το ανάγλυφο των ωκεανών ήταν γνωστό μόνο από τα βυθομετρικά δεδομένα ωκεανογραφικών πλοίων που διέσχιζαν τους ωκεανούς. Έτσι είχαμε ένα μικρό πλήθος στοιχείων για μια πολύ μεγάλη επιφάνεια, παρά το γεγονός ότι τα δεδομένα αποτελούσαν προϊόν συστηματικής εργασίας για περισσότερο από έναν αιώνα. Όμως την τελευταία δεκαετία με τη χρήση κατάλληλων δορυφόρων συλλέχθηκαν δεδομένα και δημιουργήθηκαν τρισδιάστατες απεικονίσεις του ωκεάνιου πυθμένα που με κανέναν άλλο τρόπο δεν ήταν δυνατό να γίνουν. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις η μελέτη της νέας μορφολογίας ανέτρεψε παλαιότερες αντιλήψεις για την δημιουργία και εξέλιξη ωκεάνιων περιοχών.