5.        ΑΠΟΣΑΘΡΩΣΗ

5.2. Κατηγορίες χερσαίων οικοσυστημάτων
Τύποι οικολογικών ενοτήτων

ΔΑΣΗ

Το δάσος αποτελεί μια δομή βλάστησης στην οποία τα δέντρα αναπτύσσονται κοντά μεταξύ τους. Στην οικολογική ενότητα του δάσους αναγνωρίζουμε έξι κύριους σχηματισμούς: μικρού γεωγραφικού πλάτους παρθένα δάση, δάση μουσώνων, υποτροπικά αειθαλή δάση, μέσου γεωγραφικού πλάτους φυλλοβόλα δάση, βελονοειδή δάση και σκληρόφυλλα δάση.

Μικρού γεωγραφικού πλάτους παρθένα δάση

Τα δάση αυτά βρίσκονται στη ζώνη του ισημερινού και στη τροπική ζώνη. Αποτελούνται από ψηλά δέντρα με πυκνή ανάπτυξη. Οι κορυφές των δέντρων σχηματίζουν  ένα συνεχές θόλο βλάστησης και παρέχουν πυκνή σκιά στο έδαφος και στα χαμηλότερα στρωματά. Τα δέντρα έχουν χαρακτηριστικούς λείους φλοιούς χωρίς διακλαδώσεις στα κατώτερα δυο τρίτα του ύψους τους. Τα παρθένα δάση στη ζώνη του ισημερινού συχνά χαρακτηρίζονται ως «πλατύφυλλα αειθαλή δάση». Τυπικό χαρακτηριστικό είδος στα δάση αυτά είναι τα τροπικά αναρριχητικά φυτά που αναπτύσσονται στους κορμούς και στα κλαδιά των δέντρων. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των δασών αυτών αποτελεί ο μεγάλος αριθμός ειδών δέντρων που συνυπάρχουν. Στα παρθένα δάση της ζώνης του ισημερινού μέχρι και 3000 είδη μπορούν να βρεθούν σε έκταση μερικών τετραγωνικών χιλιόμετρων. Αναπτύσσονται σε κλίμα που είναι συνεχώς θερμό ,χωρίς περιόδους κρύου με άφθονες βροχοπτώσεις σε όλη τη διάρκεια του έτους. Οι κύριες περιοχές ανάπτυξης τους φαίνονται στο σχήμα 2.

Το κλίμα των μέσου γεωγραφικού πλάτους παρθένων δασών και των δασών μουσώνων είναι ομοιόμορφο και περιλαμβάνει υψηλές ετήσιες βροχοπτώσεις. Στα παρθένα δάση τα ποτάμια ρέουν άφθονα καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους και εκατέρωθεν των καναλιών οι όχθες είναι γεμάτες με πυκνή βλάστηση. Σε αυτό το περιβάλλον οι άφθονες βροχοπτώσεις και οι επικρατούσες θερμές θερμοκρασίες του εδάφους ενισχύουν την αποσάθρωση του βραχώδους υποβάθρου σε μεγάλα βάθη, δημιουργώντας έτσι ένα παχύ επιφανειακό στρώμα εδάφους. Το στρώμα αυτό είναι πλούσιο σε οξείδια και έχει ένα βαθύ κόκκινο χρώμα.

Δάση μουσώνων

Τα δάση μουσώνων της τροπικής ζώνης διαφέρουν από τα τροπικά παρθένα δάση ,επειδή είναι φυλλοβόλα κατά τις περιόδους ξηρασίας. Τα δάση αυτά είναι τυπικά ανοιχτά. Βαθμιαία μεταπίπτουν σε δασώδεις ανοιχτές περιοχές που καταλαμβάνονται από χαμηλή βλάστηση. Οι κορμοί των δέντρων είναι συμπαγείς ,συνήθως με παχείς, τραχείς φλοιούς. Τα δάση μουσώνων αναπτύσσονται σε περιοχές υγρού-ξηρού τροπικού κλίματος στις οποίες μια μακρά περίοδος βροχοπτώσεων εναλλάσσεται με μια ξηρή δροσερή περίοδο. Περιοχές ανάπτυξης των δασών αυτών φαίνονται στο σχήμα 3.

Υποτροπικά αειθαλή δάση

Τα υποτροπικά αειθαλή δάση βρίσκονται γενικά σε περιοχές υγρού υποτροπικού κλίματος με ήπιους χειμώνες και άφθονες βροχοπτώσεις κατά τη διάρκεια του έτους. Τα δάση αυτά εμφανίζονται σε δύο μορφές: πλατύφυλλα και βελονοειδή. Τα δέντρα είναι χαμηλότερα από αυτά των μικρού γεωγραφικού πλάτους παρθένων δασών. Τα φύλλα τους τείνουν να είναι μικρότερα και σκληρότερα και η φύλλωση λιγότερο πυκνή. Στο σχήμα 4 φαίνεται η κατανομή τους στο βόρειο ημισφαίριο.

Μέσου γεωγραφικού πλάτους φυλλοβόλα δάση

Το μέσου γεωγραφικού πλάτους φυλλοβόλο δάσος είναι ο γηγενής τύπος δάσους της βορειοανατολικής Αμερικής και Δυτικής Ευρώπης. Κυριαρχείται από ψηλά, πλατύφυλλα δέντρα που παρέχουν μια συνεχή και πυκνή φύλλωση το καλοκαίρι αλλά ρίχνουν τα φύλλα τους εξ ολόκληρου το χειμώνα. Χαμηλότερα στρωματά από μικρά δέντρα και θάμνους αναπτύσσονται σε μικρό βαθμό .Στο σχήμα 5 φαίνεται η κατανομή των φυλλοβόλων μέσου γεωγραφικού πλάτους δασών ,τα οποία βρίσκονται σχεδόν αποκλειστικά στο βόρειο ημισφαίριο. Σχεδόν στο σύνολο τους, αυτό το είδος των δασών σχετίζεται με υγρά ηπειρωτικά κλίματα. Κοινά δέντρα που βρίσκονται στα δάση αυτά είναι οξιές, βελανιδιές, καρυδιές, φτελιές ,φλαμουριές κ.α.

Βελονοειδή δάση

Με τον όρο βελονοειδή δάση αναφερόμαστε σε δάση που αποτελούνται σχεδόν αποκλειστικά από κωνικού σχήματος δέντρα με ευθείς κορμούς, σχετικά μικρά κλαδιά και μικρά, στενά, βελονοειδή φύλλα. Τα δέντρα αυτά ορίζονται ως κωνοφόρα, μια και οι σπόροι τους φέρονται μέσα σε κώνους πάνω στα κλαδιά. Τα περισσότερα κωνοφόρα είναι αειθαλή, κρατώντας τις βελόνες τους για αρκετά χρόνια πριν τις απορρίψουν. Χαμηλότερα στρωματά βλάστησης είναι αραιά ή απουσιάζουν. Τα είδη είναι λιγοστά, με μεγάλες εκτάσεις βελονοειδών δασών να αποτελούνται μόνο από ένα ή δυο είδη δέντρων.

Τα αρκτικά δάση είναι τα βελονοειδή δάση ψυχρών κλιμάτων μεγάλων γεωγραφικών πλατών. Βρίσκονται σε δύο μεγάλες ηπειρωτικές ζώνες, μια στη βόρεια Αμερική και μια στην Ευρασία. Τα αρκτικά δάση της Βόρειας Αμερικής, Ευρώπης και Σιβηρίας αποτελούνται από αειθαλή κωνοφόρα όπως έλατα, πεύκα κ.α. Τα βελονοειδή αειθαλή δάση εκτείνονται σε μικρότερα γεωγραφικά πλάτη σε οροσειρές και ψηλά οροπέδια.

Τα παράκτια δάση είναι ένας χαρακτηριστικός τύπος βελονοειδών αειθαλών δασών της παράκτιας βορειοδυτικής Ειρηνικής ζώνης που επεκτείνονται σε γεωγραφικά πλάτη από τη βόρεια Καλιφόρνια μέχρι τη νότια Αλάσκα. Σε αυτές τις περιοχές μεγάλων βροχοπτώσεων, ήπιων θερμοκρασιών και μεγάλης υγρασίας βρίσκονται τα πυκνότερα κωνοφόρα δάση, με τα μεγαλύτερα δέντρα στον κόσμο. Μεμονωμένα δέντρα φτάνουν σε ύψη πάνω από 100 m και διάμετρο πάνω από 20 m.

Σκληρόφυλλα δάση

Η γηγενής βλάστηση του Μεσογειακού κλίματος είναι προσαρμοσμένη να επιβιώνει στις περιόδους της καλοκαιρινής ξηρασίας. Οι θάμνοι και τα δέντρα που μπορούν και επιβιώνουν τέτοιες περιόδους ξηρασίας έχουν χαρακτηριστικά μικρά, σκληρά ή παχιά φύλλα που αντιστέκονται στις απώλειες νερού μέσω της διαπνοής. Αυτά τα φυτά ονομάζονται σκληρόφυλλα.

Τα σκληρόφυλλα δάση αποτελούνται από δέντρα με μικρά, σκληρά φύλλα. Τα δέντρα συνήθως διακλαδώνονται από χαμηλά, είναι στρεβλά με παχείς κορμούς. Συνήθως μόνο το 25 με 60% του εδάφους καλύπτεται από δέντρα. Συνήθως συμπεριλαμβάνονται εκτεταμένες θαμνώδεις περιοχές που καλύπτουν κάτι λιγότερο από το μισό της έκτασης του δάσους. Τα δέντρα και οι θάμνοι είναι αειθαλή, διατηρώντας το φύλλωμα τους ανεξάρτητα από τυχόν ετήσιες περιόδους ξηρασίας. Στο σχήμα 6 φαίνεται η κατανομή της σκληρόφυλλης βλάστησης που συμπεριλαμβάνει δάση, δασώδεις και θαμνώδεις περιοχές. Στις περιοχές της Μεσογείου τα δάση αποτελούνται από δέντρα όπως βελανιδιές, πεύκα και ελιές. Μες στους αιώνες ,η ανθρώπινη δραστηριότητα μείωσε την έκταση των σκληρόφυλλων δασών ή τα κατέστρεψε τελείως. Σήμερα μεγάλες περιοχές πρώην δασών αποτελούνται πλέον από πυκνούς θάμνους.

ΣΑΒΑΝΑ

Ο τύπος οικολογικής κοινότητας της σαβάνας συνήθως σχετίζεται με το τροπικό υγρό κλίμα της Αφρικής και νότιας Αμερικής.Κατά τη διάρκεια των περιόδων ξηρασίας η υγρασία του εδάφους δεν επαρκεί να υποστηρίξει πυκνή δάσωση. Τα κενά βλάστησης στο έδαφος ευνοούν την ανάπτυξη χαμηλής βλάστησης. Οι δασώδεις περιοχές σαβάνας συνήθως βρίσκονται σε μια παρακείμενη ζώνη στα παρθένα δάση του Ισημερινού.

Στις τροπικές δασώδεις περιοχές σαβάνας της Αφρικής, τα δέντρα είναι μέσου ύψους. Οι κορυφές των δέντρων είναι επίπεδες με σχήμα ομπρέλας και οι κορμοί έχουν παχείς, σκληρούς κορμούς. Οι περιοχές της δασώδης σαβάνας φαίνονται στο σχήμα 3 μαζί με τα δάση των μουσώνων.

Στο περιβάλλον της σαβάνας τα κανάλια των ποταμών που δεν τροφοδοτούνται από γειτονικά βουνά είναι σχεδόν ή εντελώς ξηρά κατά τις περιόδους ξηρασίας. Στις περιόδους βροχοπτώσεων τα κανάλια αυτά γεμίζουν με θολά, άφθονης ροής νερά. Το έδαφος του περιβάλλοντος της σαβάνας είναι παρόμοιο με αυτό του περιβάλλοντος των παρθένων δασών – μεγάλα σε βάθος επιφανειακά αποσαθρωμένα στρώματα μικρής γονιμότητας και κόκκινου χρώματος. Μικρές περιοχές γόνιμων εδαφών βρίσκονται κατά μήκος μεγάλων ποταμών, τα οποία κατά τις ετήσιες πλημμύρες τους τα αποθέτουν στις όχθες. Τα γόνιμα αυτά εδάφη μεταφέρονται από μακρινές υγρές ορεινές περιοχές.

ΛΙΒΑΔΙΑ

Ο οικολογικός τύπος του λιβαδιού περιλαμβάνει δύο κύριες τάξεις σχηματισμών: λιβάδια με υψηλή βλάστηση και στέπες. Τα λιβάδια με υψηλή βλάστηση αποτελούνται κυρίως από ψηλά χορτάρια. Δέντρα και θάμνοι απουσιάζουν ,αλλά μπορεί να βρίσκονται στην ίδια περιοχή ως στενά κομμάτια δάσους σε κοιλάδες με ρέματα. Τα χόρτα έχουν βαθιές ρίζες δημιουργώντας ένα παχύ και συνεχή χορτοτάπητα. Τα λιβάδια αυτά αναπτύσσονται καλύτερα σε υποτροπικές και μέσου γεωγραφικού πλάτους ζώνες .

Η στέπα, που ονομάζεται και λιβάδι χαμηλής βλάστησης, είναι ένας οικολογικός τύπος κοινότητας που αποτελείται από χαμηλά χορτάρια που εμφανίζονται σε αραιές συστάδες. Διάσπαρτοι θάμνοι και χαμηλά δέντρα μπορούν επίσης να βρεθούν στη στέπα. Η φυτική κάλυψη είναι μικρή και το γυμνό έδαφος είναι εκτεθειμένο σε πολλά σημεία. Η στέπα βαθμιαία μεταπίπτει σε ημιέρημο σε ξηρά περιβάλλοντα και σε λιβάδι σε περιοχές με περισσότερες βροχοπτώσεις. Στο σχήμα 8 φαίνονται οι περιοχές όπου βρίσκεται ο οικολογικός τύπος του λιβαδιού.

ΕΡΗΜΟΙ

Ο οικολογικός τύπος κοινότητας της ερήμου συμπεριλαμβάνει αρκετούς μεταβατικούς τύπους από τις κοινότητες του λιβαδιού και της σαβάνας. Αναγνωρίζονται δύο κύριες τάξεις σχηματισμών: ημιέρημοι και ξηροί έρημοι. Στο σχήμα 9 φαίνεται η κατανομή τους στο παγκόσμιο χάρτη.

Οι ημιέρημοι είναι μεταβατικοί σχηματισμοί που βρίσκονται σε διάφορα γεωγραφικά πλάτη: από τη τροπική μέχρι τη μέσου γεωγραφικού πλάτους ζώνη. Αποτελούνται από αραιούς ξεροφυτικούς θάμνους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η βλάστηση στα κεντρικά και νότια Βραχώδη όρη και το οροπέδιο του Κολοράντο .

Οι ξηροί έρημοι αποτελούνται από ξηροφυτικά φυτά τα οποία βρίσκονται διάσπαρτα  και καταλαμβάνουν μικρό ποσοστό του εδάφους. Η εμφανής βλάστηση αποτελείται από μικρούς, σκληρόφυλλους ή αγκαθωτούς θάμνους, κάκτους και σκληρά χόρτα. Πολλές περιοχές του κόσμου που φαίνονται να έχουν ερήμους δεν φέρουν βλάστηση, μια και η επιφάνεια τους αποτελείται από μετακινούμενους αμμόλοφους.

Το περιβάλλον των ερήμων χαρακτηρίζεται από σπάνιες βροχοπτώσεις. Έτσι τα κανάλια των χειμάρρων και ποταμών είναι σχεδόν πάντα ξηρά. Πάντως μια ξαφνική και έντονη βροχόπτωση μπορεί να προκαλέσει τοπικές πλημμύρες μικρής διάρκειας που μεταφέρουν μεγάλες ποσότητες αλατιού, άμμου, κροκαλών και βράχων. Μεγάλα κανάλια συνήθως καταλήγουν σε επίπεδες λεκάνες χωρίς διέξοδο. Εκεί αποτίθεται πηλός και ορυκτό άλας, μαζί με άλλα διαλυτά άλατα.

ΤΟΥΝΔΡΑ

Η Αρκτική τούνδρα αποτελεί ένα σχηματισμό αρκτικού κλίματος. Σε αυτό το κλίμα η βλάστηση αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια του σύντομου καλοκαιριού με μεγάλες στη διάρκεια μέρες και στις μικρές (ή απούσες ) νύχτες. Τότε η θερμοκρασία του αέρα αυξάνεται πάνω από αυτή του παγετού κάνοντας δυνατή την ανάπτυξη ενός θαμνώδους περιβάλλοντος,έστω για μια μικρή χρονική περίοδο, σε ευρείες περιοχές. Η βλάστηση της Αρκτικής τούνδρας περιλαμβάνει κυρίως χαμηλά χόρτα, αν και ιτιές-νάνοι, ένα μικρό φυτό, ευδοκιμούν σε μερικά μέρη. Βρύα, πόες και λειχήνες κυριαρχούν στη τούνδρα σχηματίζοντας ένα χαμηλό στρώμα. Η βλάστηση της τούνδρας βρίσκεται και σε μεγάλα υψόμετρα. Η αλπική αυτή τούνδρα αναπτύσσεται ψηλότερα από το επίπεδο ανάπτυξης των δασών και κάτω από τη ζώνη χωρίς βλάστηση με γυμνούς βράχους και αιώνια χιόνια. Η αλπική τούνδρα μοιάζει από φυσικής πλευράς με την Αρκτική τούνδρα .

Το έδαφος της αρκτικής τούνδρας αποτελείται κυρίως από αποσυντιθέμενη φυτική γη και προσφάτως σπασμένα κομμάτια των γύρω πετρωμάτων, γεγονός που οφείλεται στην έντονη διαβρωτική δράση του μονίμως παγωμένου νερού.

Σχήμα 5.2.: Παγκόσμια κατανομή της φυσικής βλάστησης