6. ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΓΗΣ

6.1. Γενικά

Έδαφος ονομάζεται το επιφανειακό στρώμα της χέρσου που χρησιμοποιούν τα φυτά στην ανάπτυξή τους. Προέκυψε από τα προϊόντα της αποσάθρωσης των πετρωμάτων και έχει υποστεί πολύπλοκες φυσικοχημικές, βιολογικές και βιοχημικές διεργασίες.

Τα εδάφη διαφέρουν από ήπειρο σε ήπειρο, περιοχή σε περιοχή και μερικές φορές είναι δυνατόν και από χωράφι σε χωράφι. Αυτό το μεγάλο εύρος διαφοροποίησης οφείλεται στο ότι οι παράγοντες που επηρεάζουν τις διεργασίες σχηματισμού των εδαφών διαφέρουν σημαντικά από τόπο σε τόπο. Για παράδειγμα το έδαφος ενός χωραφιού το οποίο βρίσκεται δίπλα σε ένα ποτάμι που πλημμυρίζει περιοδικά είναι εμπλουτισμένο με πλούσιο σε συστατικά λεπτόκοκκο υλικό, με αποτέλεσμα η παραγωγικότητα του να είναι ιδιαίτερα αυξημένη. Σε αντίθεση το έδαφος ενός χωραφιού που βρίσκεται σε μεγάλο υψόμετρο και το οποίο δεν εμπλουτίζεται σε λεπτόκοκκο υλικό μπορεί να είναι αμμώδες ή ακόμα και πετρώδες και μόνο με την προσθήκη λιπασμάτων να αυξάνεται η παραγωγικότητά του.

Η βλάστηση αποτελεί έναν πολύ σημαντικό παράγοντα για τον σχηματισμό εδάφους και προσδιορίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό την ποιότητά του. Αν παραδείγματος χάριν έχουμε την ανάπτυξη ενός σημαντικού πάχους χλοοτάπητα με ταυτόχρονη ανάπτυξη του ριζικού συστήματος και άλλων φυτών, τότε δημιουργείται ένας κύκλος ανάπτυξης και αποσύνθεσης του ριζικού συστήματός τους εμπλουτίζοντας σε οργανικά και ανόργανα συστατικά το έδαφος. Παράλληλα το σημαντικό πάχος της επιφανειακής βλάστησης εμποδίζει τη διάβρωση του εδάφους από το νερό προσδίδοντας ακόμη μεγαλύτερους ρυθμούς ανάπτυξης. Αντίθετα σε περιοχές με κωνοφόρα βλάστηση το έδαφος προστατεύεται από τη διάβρωση εξαιτίας του μεγάλου πάχους στρώματος βελόνων στο έδαφος, έχει όμως υψηλή οξύτητα εξαιτίας της αποσύνθεσής τους με αποτέλεσμα την χαμηλότερη ποιότητά του από πλευράς παραγωγικότητας.

Η παρουσία επιφανειακής βλάστησης που προστατεύει το έδαφος από την διάβρωση είναι αποτέλεσμα του κλίματος μιας περιοχής. Για παράδειγμα στο μεσογειακό κλίμα της Ελλάδας οι ελάχιστες βροχοπτώσεις της θερινής περιόδου δεν επιτρέπουν την ανάπτυξη επιφανειακής βλάστησης τους καλοκαιρινούς μήνες. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα οι όχι σπάνιες καλοκαιρινές καταιγίδες να διαβρώνουν περισσότερο από τις αντίστοιχες χειμερινές. Η συχνότητα των βροχοπτώσεων επηρεάζει επίσης και την συνέχεια της προς τα βαθύτερα κίνησης των συστατικών του εδάφους καθώς και μια σειρά χημικών διεργασιών που σχετίζονται με την παρουσία υγρασίας στο έδαφος. Εκτός από τις βροχοπτώσεις το ποσοστό υγρασίας στο έδαφος εξαρτάται και από την διαπερατότητά του. Αν το έδαφος είναι αμμώδες και έχει μεγάλη διαπερατότητα τότε το νερό κατεισδύει γρήγορα προς τα βαθύτερα εκπλένοντας αφ’ ενός τα συστατικά του, αφ’ ετέρου δεν συγκρατείται η απαραίτητη υγρασία για την ανάπτυξή του στα διάκενα μεταξύ των κόκκων του.

Ένας ακόμη σημαντικός κλιματικός παράγοντας είναι η θερμοκρασία η οποία όταν είναι υψηλή βοηθά σημαντικά στην ταχύτερη ανάπτυξη των φυτών και κατ’ επέκταση στον εμπλουτισμό σε οργανικά συστατικά του εδάφους. Ακόμη επιταχύνει σημαντικά μια σειρά φυσικοχημικών αντιδράσεων σε αυτό. Αντίθετα όταν αυτή είναι χαμηλή με αποτέλεσμα η οργανική ύλη να μην αποσυντίθεται γρήγορα τότε λειτουργεί επιβραδυντικά στο σχηματισμό του εδάφους.

Η αύξηση της θερμοκρασίας δεν συντελεί πάντοτε θετικά στην δημιουργία εδαφών. Θα πρέπει να συνοδεύεται και από την ταυτόχρονη ύπαρξη βροχοπτώσεων. Αν κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει όπως στις ερήμους, τότε η ανάπτυξη της βλάστησης είναι ελάχιστη με αποτέλεσμα τον πολύ μικρό εμπλουτισμό του εδάφους σε οργανικό υλικό.

Ο χρόνος είναι επίσης ένας σημαντικός παράγοντας στον σχηματισμό των εδαφών. Τα χαρακτηριστικά και οι ιδιότητες των εδαφών απαιτούν χρόνο για να αναπτυχθούν. Για παράδειγμα αναφέρουμε τις τεχνητές τομές ιζημάτων που δημιουργούνται από τις διανοίξεις δρόμων στις οποίες η ανάπτυξη βλάστησης για την προστασία τους από την διάβρωση είναι αρκετά αργή. Αν και τα χαλαρά ιζήματα αποτελούν ένα πολύ καλό ανόργανο υλικό για το σχηματισμό του εδάφους παρόλα αυτά χρειάζεται χρόνος για να εμπλουτιστεί σε οργανικό υλικό και να αρχίσουν οι διεργασίες σχηματισμού του εδάφους. Συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις επεμβαίνει ο άνθρωπος επιταχύνοντας τις φυσικές διεργασίες με χρήση λιπασμάτων, υδροσπορά και αχυροκάλυψη.

Από γεωγραφική άποψη οι διαφορές που παρουσιάζουν τα εδάφη από περιοχή σε περιοχή είναι εξαιρετικής σημασίας, γιατί προσδιορίζουν την δυνατότητα καλλιέργειας τους από τον άνθρωπο. Έτσι από τον καιρό του πρωτόγονου ανθρώπου ως τις μέρες μας περιοχές με εύφορα εδάφη ήταν περιοχές ανάπτυξης της ανθρώπινης δραστηριότητας και πολιτισμού.