8. ΠΟΤΑΜΙΑ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

8.3. Βασικό επίπεδο

Ο Powel (1875) πρώτος εισήγαγε τον όρο βασικό επίπεδο, ονομάζοντας το χαμηλότερο όριο της επιφάνειας κάτω από το οποίο τα ποτάμια δεν μπορούν να διαβρώσουν. Στις περισσότερες περιπτώσεις απόλυτο βασικό επίπεδο αποτελεί η στάθμη της επιφάνειας της θάλασσας αν και εξαίρεση αποτελούν τεκτονικά βυθίσματα όπως αυτό της Νεκράς Θάλασσας όπου το βασικό επίπεδο βρίσκεται αρκετά χαμηλότερα.

Ως τοπικό βασικό επίπεδο αναφέρουμε το χαμηλότερο τοπογραφικό σημείο μιας συγκεκριμένης περιοχής στο οποίο έχουμε μόνο διεργασίες απόθεσης υλικών. Αυτό μπορεί να είναι για παράδειγμα μια λίμνη, η οποία για τον περιορισμένο χρόνο ζωής της, αποτελεί το χαμηλότερο επίπεδο στο οποίο μπορούν να αποθέτουν οι ποταμοί τα υλικά τους.

Το βασικό επίπεδο διάβρωσης αποτελεί το επίμηκες προφίλ ισορροπίας κάτω από το οποίο ένας κλάδος του υδρογραφικού δικτύου δεν μπορεί να εκβαθύνει και στο οποίο δεν έχουμε ούτε διάβρωση αλλά ούτε και απόθεση υλικών (Bull, 1991).

Όταν ένας ποταμός βρίσκεται στο βασικό επίπεδο διάβρωσης το επίμηκες προφίλ ισορροπίας του μπορεί να θεωρηθεί ως μια σειρά διαδοχικών βασικών επιπέδων τα οποία παραμένουν αμετάβλητα μέχρι να μεταβληθεί η γενικότερη ισορροπία του συστήματος (Gilbert, 1879).

Η μεταβολή του βασικού επιπέδου είναι αποτέλεσμα της σχετικής μεταβολής που προκύπτει από το αλγεβρικό άθροισμα της κίνησης της χέρσου σε σχέση με την μεταβολή της στάθμης της θάλασσας.

Ειδικότερα για την κίνηση της χέρσου, αν δεχθούμε την θεωρία της ισοστασίας όπου ο ηπειρωτικός και ωκεάνιος φλοιός επιπλέουν πάνω σε ένα ρευστό μανδύα, τότε περιοχές μικρής πυκνότητας ανυψώνονται σε σχέση με περιοχές υψηλής πυκνότητας όπου βυθίζονται. Η ισοστατική αυτή παραμόρφωση μπορεί να προκληθεί δευτερογενώς και από επιμέρους φορτίσεις της λιθόσφαιρας. Αν για παράδειγμα μια ωκεάνια λεκάνη πληρωθεί από ιζήματα, τότε εξαιτίας του βάρους των ιζημάτων που προκαλεί βύθιση του κεντρικού τμήματος της, έχουμε δευτερογενή στρέβλωση και ανύψωση των ηπειρωτικών της περιθωρίων. Ακόμη προσωρινή φόρτιση ενός ηπειρωτικού τεμάχους μπορεί να χαρακτηριστεί και η δημιουργία παγοκαλύμματος στην διάρκεια παγετωδών περιόδων.

Παράλληλα η θεωρία των λιθοσφαιρικών πλακών προσδιορίζει ζώνες της λιθόσφαιρας όπου έχουμε σύγκρουση των πλακών μεταξύ τους, με αποτέλεσμα η ορογένεση να προκαλεί ανυψωτικές κινήσεις της χέρσου. Αντίστοιχα σε ζώνες απομάκρυνσης των πλακών μεταξύ τους έχουμε βύθιση του ηπειρωτικού αναγλύφου.

Όλα τα παραπάνω χαρακτηρίζονται ως δυναμικά αίτια μεταβολής του βασικού επιπέδου και σχετίζονται με τις ανοδικές και καθοδικές κινήσεις μεγάλων τεμαχών της επιφάνεια της γης.

Τοπικές μεταβολές του αναγλύφου μπορούν να προκληθούν και από άλλα δυναμικά αίτια. Έτσι σε περιοχές με έντονη τεκτονική δράση, νεοτεκτονική παραμόρφωση μπορεί να προκληθεί από την ρηξιγενή και πτυχογώνο τεκτονική καθώς και από την περιστροφή μικρών ηπειρωτικών τεμαχών

Η μεταβολή της στάθμης της θάλασσας αποτελεί έναν εξίσου σημαντικό, αν όχι σημαντικότερο, παράγοντα μεταβολής του βασικού επιπέδου. Γενικά οι κινήσεις της στάθμης της θάλασσας που προκαλούν παγκόσμια μεταβολή της ονομάζονται ευστατικές κινήσεις. Μπορούν να προκληθούν είτε από την μεταβολή της χωρητικότητας μιας ωκεάνιας λεκάνης είτε από τη δέσμευση μέρους του όγκου των παγκόσμιων αποθεμάτων νερού σε παγοκαλύμματα κατά τις παγετώδεις περιόδους. Στην πρώτη περίπτωση μιλούμε για διαστροφικό ευστατισμό με ανύψωση της στάθμης της θάλασσας, ενώ στην δεύτερη για παγετώδη ευστατισμό με παράλληλη πτώση της στάθμης της θάλασσας. Μπορούμε επίσης να έχουμε τοπικές μεταβολές της στάθμης της θάλασσας εξαιτίας ηπειρογενετικών κινήσεων.

Σχήμα 8.3. Καμπύλη μεταβολής της στάθμης της θάλασσας για τις ακτές της Ανατολικής Πελοποννήσου (Van Andel & Lianos., 1984).

Ειδικότερα η μεταβολή του βασικού επιπέδου στον χώρο του Αιγαίου παρουσιάζεται στο σχήμα 8.3. Από το τέλος της τελευταίας παγετώδους περιόδου του Wurm, πριν από 15000 χρόνια περίπου έως σήμερα έχουμε μια άνοδο της στάθμης της θάλασσας περίπου κατά 120 μέτρα. Αποτέλεσμα αυτής της ανόδου ήταν η θάλασσα να πλημμυρίσει το παλιό μορφολογικό ανάγλυφο δημιουργώντας νέες εγκολπώσεις στις βάσεις των κοιλάδων και να μετατοπίσει τα δέλτα των ποταμών σε νέες θέσεις στο εσωτερικό της χέρσου.