8. ΠΟΤΑΜΙΑ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

8.5. Κύκλος απογύμνωσης

Το τρεχούμενο νερό αποτελεί τον κυριότερο από τους τέσσερις παράγοντες που συντελούν ως υγρά μέσα στην διάβρωση, μεταφορά και απόθεση ανόργανου και οργανικού υλικού από την επιφάνεια της γης. Οι άλλοι τρεις παράγοντες είναι τα κύματα, ο πάγος και ο άνεμος.

Οι παραπάνω τέσσερις εξωγενείς παράγοντες ελέγχουν τις διεργασίες που συντελούν στην απογύμνωση του μορφολογικού αναγλύφου της επιφάνειας της γης. Με τον όρο απογύμνωση ονομάζουμε το αποτέλεσμα όλων των διεργασιών που προκαλούν φθορά των επιφανειακών πετρωμάτων και ταπείνωση του μορφολογικού αναγλύφου με διαρκή μεταφορά των προϊόντων της διάβρωσης στη θάλασσα ή σε εσωτερικές λεκάνες.

Σε γενικές γραμμές η εξέλιξη του μορφολογικού αναγλύφου από την ανάδυση και δημιουργία νέας ξηράς, μέχρι την τελική καταστροφή της και μετακίνηση των υλικών της προς τους ωκεανούς παρουσιάζει τρία στάδια εξέλιξης. Αυτά συγκρινόμενα με τον ανθρώπινο βίο μπορούν να χαρακτηριστούν σαν στάδια νεότητας, ωριμότητας και γήρατος. Υπάρχει όμως μια χαρακτηριστική διαφορά. Ένας άνθρωπος ανάλογα με την ηλικία του θα είναι νέος ή ώριμος ή γέρος, σε αντίθεση με τους ποταμούς και τη χέρσο τμήματα των οποίων μπορούν να βρίσκονται σε διαφορετικά στάδια εξέλιξης.

Με τον όρο κύκλος απογύμνωσης ονομάζουμε τα στάδια εξέλιξης του μορφολογικού αναγλύφου μιας περιοχής, ως και την απότομη ανανέωση της.

Αν η εξέλιξη είναι συνεχής από το στάδιο της νεότητας μέχρι του γήρατος, χωρίς διακοπή, τότε αυτή χαρακτηρίζεται ως μονοκυκλική εξέλιξη. Σε αντίθεση αν η ομαλή εξέλιξη μιας επιφάνειας διακοπεί, ξεκινώντας έναν νέο κύκλο εξέλιξης από την αρχή τότε αυτή χαρακτηρίζεται ως πολυκυκλική.

Μελετώντας τώρα ένα μορφολογικό ανάγλυφο που έχει πρόσφατα αναδυθεί σε σημαντικό υψόμετρο πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας (Σχήμα 8.6.α), βλέπουμε ότι επικρατεί ένα ορεινό και τραχύ τοπίο με εναλλαγές υψωμάτων και κοιλωμάτων κάθε φύσης. Ο συνολικός όγκος της χέρσου που έχει αναδυθεί πάνω από το επίπεδο της θάλασσας (βασικό επίπεδο) και ο οποίος υπόκεινται στις διεργασίες της απογύμνωσης ονομάζεται χερσαία μάζα.

Η παραπάνω περιοχή αποστραγγίζεται από ένα υδρογραφικό δίκτυο το οποίο εξαιτίας της σημαντικής υψομετρικής διαφοράς, έχει μεγάλες κλίσεις με αποτέλεσμα μεγάλες ταχύτητες τρεχούμενων νερών. Οι μεγάλες ταχύτητες έχουν άμεση συνέπεια τη μεγάλη μεταφορική ικανότητα των ρεμάτων, η οποία απομακρύνει το σύνολο σχεδόν των υλικών της ποτάμιας διάβρωσης. Η ποτάμια διάβρωση συμβαίνει κυρίως στη βάση της κοίτης των ρεμάτων με αποτέλεσμα τους μεγάλους ρυθμούς εκβάθυνσης των κοιτών. Παράλληλα οι αυξημένες κλίσεις του αναγλύφου επιτρέπουν την μετακίνηση των προϊόντων της αποσάθρωσης και με άλλους τρόπους όπως π.χ. τη βαρύτητα.

Τα παραπάνω είναι αντιπροσωπευτικά χαρακτη-ριστικά περιοχής που βρίσκεται στο στάδιο νεότητας. Το κυριότερο χαρακτηριστικό του σταδίου της νεότητας είναι η γρήγορη μεταβολή του αναγλύφου (Σχήμα 8.6.α).

Αυτή η μεταβολή συνοδεύεται από προοδευτική μείωση των κλίσεων των κοιτών των ρεμάτων και του αναγλύφου γενικότερα. Έτσι η περιοχή μεταπίπτει στο στάδιο ωριμότητας όπου όλες οι διεργασίες του προηγούμενου σταδίου συνεχίζονται αλλά με μειωμένη ένταση (Σχήμα 8.6.β).

Η περιοχή έχει χάσει την αρχική της τραχύτητα και έχει εξομαλυνθεί. Οι κορυφές παίρνουν αποστρογγυ-λεμένη μορφή σε σχέση με την οξύληκτη του προηγούμενου σταδίου. Οι κοιλάδες είναι λιγότερο απότομες στις κλιτύες τους και οι εγκάρσιες τομές τους δεν παρουσιάζουν το χαρακτηριστικό σχήμα V. Η κατά βάθος διάβρωση των ρεμάτων βρίσκεται πολύ κοντά στο βασικό επίπεδο δίνοντας την δυνατότητα στο τρεχούμενο νερό να διαβρώνει πλευρικά. Τέλος η ανάπτυξη του υδρογραφικού δικτύου είναι πλήρης.

Όσο ο χρόνος περνάει οι κλίσεις των ποταμών και των κλιτύων των κοιλάδων μειώνονται ακόμα περισσότερο. Θεωρητικά η τελική κατάληξη του χερσαίου αναγλύφου είναι η δημιουργία μιας σχεδόν επίπεδης χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά επιφάνειας πολύ κοντά στην στάθμη της θάλασσας (Σχήμα 8.6.γ). Η στάθμη της θάλασσας αντιπροσωπεύει το βασικό επίπεδο κάτω από το οποίο δεν μπορούμε να έχουμε διάβρωση.

Η μείωση των κλίσεων των ποταμών μέχρι το επίπεδο της θάλασσας είναι θεωρητικά ασυμπτωτική, χωρίς να μπορεί ποτέ ουσιαστικά να επιτευχθεί. Όταν όμως με την πάροδο μεγάλου χρονικού διαστήματος επιτευχθεί μια πολύ ομαλών κλίσεων και μικρού αναγλύφου επιφάνεια που είναι «σχεδόν επίπεδη» τότε λέμε ότι έχουμε φτάσει στο πανεπίπεδο.

Το πανεπίπεδο αποτελεί την κατάληξη του αναγλύφου στο στάδιο γήρατος. Τα ποτάμια ρέουν ελεύθερα στις αλλουβιακές πεδιάδες, σχηματίζοντας την χαρακτηριστική οφιοειδή μορφή των μαιάνδρων. Η διάβρωση σταματά εξαιτίας των πολύ μικρών κλίσεων της κοίτης που δεν επιτρέπουν μεταφορά υλικών από τα ρέοντα ύδατα.

Η δημιουργία τέτοιων πανεπιπέδων προϋποθέτει τεκτονική και ευστατική αδράνεια για αρκετά εκατομμύρια χρόνια. Ένα παράδειγμα ενός τέτοιου πανεπιπέδου αποτελεί η λεκάνη Αμαζονίου – Ορίνοκου στη Νότια Αμερική, η οποία αποτελεί ένα σταθερό ηπειρωτικό τέμαχος με πολύ παλιά πετρώματα.

Αν την περίοδο σταθερότητας διαδεχθεί μια περίοδος έντονης ανύψωσης της χέρσου ή ταπείνωσης της στάθμης της θάλασσας τότε το ανυψωμένο πανεπίπεδο δημιουργεί μια επιφάνεια ίδιου περίπου υψομέτρου στο εσωτερικό των ηπειρωτικών τεμαχών η οποία ονομάζεται επιφάνεια επιπέδωσης.

Τώρα στο νέο μορφολογικό ανάγλυφο που δημιουργήθηκε το βασικό επίπεδο βρίσκεται πολύ χαμηλότερα της επιφάνειας και μια νέα χερσαία μάζα δημιουργήθηκε η οποία μπορεί να υποστεί ξανά τις διεργασίες της απογύμνωσης (Σχήμα 8.6.δ). Οι παλιές ομαλές κοίτες της επιφάνειας αποτελούν το ίχνος που θα ακολουθήσει η κατά βάθος διάβρωση. Η ανάγκη των ποταμών να αποκτήσουν ένα νέο προφίλ ισορροπίας οδηγεί στην επιταχυνόμενη κατά βάθος διάβρωση των κοιτών τους και κατ’ επέκταση στον εγκιβωτισμό των ποταμών σε μια σταθερή κοίτη με απότομα τοιχώματα (Σχήμα 8.6.ε).

Η διαδικασία που περιγράφτηκε ονομάζεται αναζωογόνηση μορφολογικού αναγλύφου. Η ολοκλήρωσή της γίνεται σε σημαντικά μικρότερο χρονικό διάστημα από το αντίστοιχο που απαιτείται για την δημιουργία της επιφάνειας. Με την πάροδο αρκετών εκατομμυρίων ετών η διάβρωση θα μορφοποιήσει το ανάγλυφο δημιουργώντας μια τραχιά και ορεινή μορφολογία όπως αυτή του πρώτου σταδίου νεότητας που είδη περιγράψαμε.

Σχήμα 8.6.: Κύκλος απογύμνωσης