8. ΠΟΤΑΜΙΑ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

8.8. Αποθέσεις ποταμών

Η δυνατότητα απόθεσης υλικών από το τρεχούμενο νερό προϋποθέτει κατάσταση υπερφόρτωσης, δηλαδή η ποσότητα των μεταφερομένων υλικών να είναι μεγαλύτερη από την μεταφορική ικανότητα του ποταμού. Η μείωση της μεταφορικής ικανότητας οφείλεται στη μείωση της ταχύτητας του τρεχούμενου νερού (κεφάλαιο 8.2.). Η ταχύτητα του νερού είναι ανάλογη της παροχής ενός ποταμού για τμήματα της κοίτης με σταθερή διατομή και κλίση. Επίσης η μεταβολή της κλίσης της κοίτης ενός ποταμού με σταθερή παροχή μεταβάλει αντίστοιχα την ταχύτητα των νερών του.

Αλλουβιακά ριπίδια

Το φαινόμενο της απόθεσης υλικών από τους χειμάρρους που κατέρχονται από περιοχές με απότομα ανάγλυφο (λόφοι, όροι) προς περιοχές με χαμηλό ανάγλυφο (πεδιάδες), οφείλεται στην απότομη μεταβολή της κλίσης της κοίτης του χειμάρρου και της μείωσης της ταχύτητας των νερών του. Έτσι η απότομη μείωση της μεταφορικής του ικανότητας, έχει σαν αποτέλεσμα να αποθέτει τα υλικά του με την έξοδό του στην πεδιάδα χωρίς να μπορεί να τα μετακινήσει παραπέρα. Στην περίπτωση αυτή λόγω της απόθεσης των υλικών φράσσεται η κοίτη του χειμάρρου και στρέφεται προς τα πλάγια. Παράλληλα δημιουργούνται νέες εμφράξεις και τελικά οι αποθέσεις σχηματίζουν ριπιδοειδείς σωρούς που ονομάζονται αλλουβιακά ριπίδια.

Η κορυφή των ριπιδίων βρίσκεται τοπογραφικά ψηλότερα και προσδιορίζεται από την έξοδο της κοιλάδας στην πεδιάδα (Σχήμα 8.23.). Οι διαστάσεις ενός αλλουβιακού ριπιδίου ποικίλουν. Υπάρχουν ριπίδια με πολύ μικρή κλίση < 1^ο και μεγάλο εύρος και άλλα με πολύ μεγάλη κλίση (έως 15^ο) που ονομάζονται αλλουβιακοί κώνοι.

Των μέγεθος των υλικών των αλλουβιακών ριπιδίων ποικίλει. Στην κορυφή του συγκεντρώνονται τα χονδρόκοκκα υλικά (κροκάλες, λατύπες, χαλίκια κλπ) και όσο απομακρυνόμαστε προς την περιφέρειά του τα λεπτόκοκκα (Σχήμα 8.23.).

Σχήμα 8.23. Κάτοψη και μορφολογική τομή αλλουβιακού ριπιδίου στα περιθώρια μιας πεδιάδας.

Σειρά αλλουβιακών ριπιδίων που βρίσκονται κοντά μεταξύ τους και έχουν μεγάλο ανάπτυγμα, μπορούν να συνενωθούν μεταξύ τους και να δημιουργήσουν σχηματισμούς που ονομάζονται σύνθετα αλλουβιακά ριπίδια.

Τα αλλουβιακά ριπίδια παρουσιάζουν πλούσια υδροφορία (Σχήμα 8.23.). Σαν παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε τα αλλουβιακά ριπίδια του Ολύμπου, η πλούσια υδροφορία των οποίων μπορεί να ικανοποιήσει τις υδρευτικές ανάγκες των τουριστικών περιοχών της Χαλκιδικής, σύμφωνα με έρευνα του ΙΓΜΕ.

Δέλτα

Ο σχηματισμός των Δέλτα είναι η δημιουργία εντελώς νέων ξηρών σε βάρος της θάλασσας. Αν ο ποταμός είναι πλούσιος σε φερτά υλικά και εκβάλει στη θάλασσα ή σε λίμνη, τότε στις εκβολές του αποτίθενται τεράστιες ποσότητες ιζημάτων. Το σχήμα των αποθέσεων αυτών μοιάζει με το κεφαλαίο γράμμα Δ.

Ο Ηρόδοτος έδωσε πρώτος τον χαρακτηρισμό Δέλτα, για να περιγράψει το σχήμα των αποθέσεων των εκβολών του Νείλου ποταμού. Όλοι οι ποταμοί δεν σχηματίζουν δέλτα και όλα τα δέλτα δεν έχουν το σχήμα του γράμματος Δ.

Ο μηχανισμός δημιουργίας των δέλτα μπορεί να περιγραφεί ως εξής. Στην αρχή αποτίθενται τα πρώτα υλικά που περιβάλλουν την εκβολή σαν ένα ευρύ τόξο. Η ροή του ποταμού παρεμποδίζεται και διχάζεται σε κλάδους, που αποφράσσονται πάλι και δημιουργούν νέες κοίτες. Όταν ολοκληρωθεί η απόθεση υλικών ο ποταμός διαρρέει τις προσχώσεις του και προωθείται προς τη θάλασσα δημιουργώντας νέες αποθέσεις. Με την απόθεση υλικών σχηματίζεται ένα τριγωνικό πεδίο προσχώσεων.

Το πάχος των αποθέσεων των Δέλτα μερικές φορές είναι εξαιρετικά μεγάλο. Οι αποθέσεις στα Δέλτα των ποταμών Μισισιπή και Νείλου υπολογίστηκαν σε 10 km και 3,5 km αντίστοιχα. Γεωτρήσεις που πραγματοποιήθηκαν στις αποθέσεις του ποταμού Αξιού στον κόλπο της Θεσσαλονίκης, έδειξαν ένα πάχος αποθέσεων που φτάνει τα 3 km περίπου. Το μεγάλο αυτό πάχος αποθέσεων απαιτεί αντίστοιχα μεγάλης χωρητικότητας λεκάνες. Η ύπαρξη τέτοιων λεκανών δεν επιβεβαιώνεται, γι’ αυτό το μεγάλο πάχος των αποθέσεων μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο αν δεχθούμε την ταυτόχρονη βύθιση του φλοιού της γης στις περιοχές των Δέλτα, εξαιτίας του υπερκείμενου βάρους των ιζημάτων τους.

Τα υλικά των δελταϊκών αποθέσεων ποικίλουν από χονδρόκοκκα έως πολύ λεπτόκοκκα. Στη τομή του σχήματος 8.24 παρουσιάζονται τα υλικά των αποθέσεων ενός δέλτα με την ακόλουθη διαδοχή. Ένα επιφανειακό οριζόντιο στρώμα με λεπτόκοκκα υλικά που σχηματίζει την δελταϊκή πλατφόρμα. Κάτω από αυτό το επιφανειακό στρώμα υπάρχουν χονδρόκοκκα υλικά και στην συνέχεια μεσόκοκκα υλικά σε κεκλιμένα στρώματα που αποτελούν την δελταϊκή κατωφέρεια. Στην συνέχεια υπάρχουν οριζόντια στρώματα με εξαιρετικά λεπτόκοκκα υλικά που αποτελούν την προδελταϊκή πλατφόρμα και εκτείνονται σε μεγάλη απόσταση από τις εκβολές.

Σχήμα 8.24. Μορφολογική τομή των στρωμάτων ενός δέλτα.

Ο σχηματισμός των Δέλτα είναι συνδυασμός δύο διεργασιών, της μεταφοράς και απόθεσης των υλικών από τον ποταμό και της ταξινόμησής τους από τη θάλασσα. Η δράση των κυμάτων διασκορπίζει τα υλικά κατά τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζονται τόξα προσχώσεων. Πρόσφατες απόψεις δικαιολογούν το σχηματισμό του τοξοειδούς σχήματος των δελταϊκών αποθέσεων του ποταμού Νείλου (Σχήμα 8.25.) στους κυματισμούς βόρειας συνιστώσας που δέχεται. Αντίθετα ο ποταμός Μισισιπής που είναι προφυλαγμένος από κυματισμούς και παράκτια ρεύματα στο κόλπο του Μεξικού παρουσιάζει μια εντελώς διαφορετική μορφολογία στις προσχώσεις του.

Σχήμα 8.25. Δορυφορική φωτογραφία των δελταϊκών αποθέσεων του Νείλου ποταμού (από NASA).

Γενικά υπάρχουν δύο τύποι σχηματισμών Δέλτα. Ο κλασικός τοξοειδούς μορφής τύπος του Νείλου και ο πελματοειδής ή πέλματος πτηνού του ποταμού Μισισιπή (Σχήμα 8.26.). Γλώσσες ξηράς αναπτύσσονται προς τα έξω που μοιάζουν με πέλμα πτηνού και προχωρούν προς τη θάλασσα. Με την πάροδο του χρόνου η ενδιάμεση περιοχή προσχώνεται, αλλά η προέλαση συνεχίζεται. Το Δέλτα του Μισισιπή έχει πέντε βραχίονες.

Σχήμα 8.26. Δορυφορική φωτογραφία του Δέλτα του ποταμού Μισισιπή (από NASA).

Όλοι οι ποταμοί δεν έχουν τη δυνατότητα σχηματισμού Δέλτα. Ο μη σχηματισμός Δέλτα είναι δυνατό να οφείλεται σε περιορισμένες φερτές ύλες εξαιτίας της παρεμβολής μιας φυσικής ή τεχνητής λίμνης στην πορεία του ποταμού ή σε μεγάλες διακυμάνσεις της παλίρροιας στο χώρο των εκβολών τους. Οι μεγάλοι ποταμοί (Αμαζόνιος, Σηκουάνας κλπ) που δεν σχηματίζουν δέλτα και εκβάλλουν σε περιοχές με μεγάλο παλιρροιακό εύρος, δημιουργούν ένα στόμιο εκβολής με μεγάλο βάθος. Ο πυθμένας της κοίτης του βρίσκεται αρκετά χαμηλότερα από τη στάθμη της θάλασσας. Έτσι είναι δυνατή η είσοδος της θάλασσας σε μεγάλες αποστάσεις μέσα στην κοίτη του ποταμού. Οι ποταμοί αυτοί ονομάζονται ποταμόκολποι (Estuaries).

Τα περισσότερα Δέλτα βρίσκονται σε ηπειρωτικές θάλασσες όπου δεν υπάρχουν ρεύματα παλίρροιας ικανά να παρασύρουν και να διασκορπίσουν τα υλικά τους. Η ταχύτητα προέλασης των Δέλτα είναι συχνά μεγάλη και κυμαίνεται από 3 m το χρόνο για τον ποταμό Νείλο μέχρι 60 m το χρόνο για τον ποταμό Μισισιπή. Παράδειγμα τέτοια προέλασης αποτελούν τα δέλτα των ποταμών Αλιάκμονα, Αξιού και Γαλλικού στον κόλπο της Θεσσαλονίκης. Οι προσχώσεις τους απομάκρυναν την αρχαία Πέλλα (λιμάνι των Μακεδόνων του Φιλίππου και του Μεγάλου Αλεξάνδρου) αρκετά χιλιόμετρα από τη σημερινή ακτογραμμή.