10. ΠΑΓΕΤΩΔΗΣ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

10.5. Ηπειρωτικοί παγετώνες

Η περίοδος κατά την οποία οι ηπειρωτικοί παγετώνες εξαπλώνονται και καλύπτουν μεγάλες περιοχές ονομάζεται παγετώδης περίοδος (glaciation). Αυτό σχετίζεται με μια γενικότερη πτώση της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας στις περιοχές όπου ξεκινάνε οι παγετώνες, ενώ στις περιοχές όπου καλύπτονται από παγετώνες πρέπει να υπάρχει χιονόπτωση ώστε να αυξηθεί ο όγκος του πάγου. Όταν η θερμοκρασία ανέβει ή μειωθεί η χιονόπτωση, μειώνεται το πάχος του παγετώνα και καλύπτει μικρότερη περιοχή. Η περίοδος αυτή ονομάζεται μεσοπαγετώδης περίοδος (deglaciation). Το κλίμα που επικρατεί πριν την επόμενη παγετώδη περίοδο είναι ήπιο και ονομάζεται μεσοπαγετώδες.

Όπως οι Αλπικοί παγετώνες έτσι και οι Ηπειρωτικοί παγετώνες αποτελούν ιδιαίτερα διαβρωτικούς παράγοντες της επιφάνειας της γης. Η αργή κίνηση τους λειαίνει το υπόβαθρο και ταυτόχρονα απομακρύνει μεγάλη ποσότητα υλικών αφήνοντας αυλακιές στο υπόβαθρο. Οι αυλακώσεις αυτές είναι παράλληλες με τη διεύθυνση κίνησης του παγετώνα. Επίσης, σχηματίζονται εξογκώματα στο υπόβαθρο, τα οποία είναι ομαλά από την πλευρά που έρχεται ο παγετώνας και απότομα - ακανόνιστα από την πλευρά απομάκρυνσής του. Στις περιοχές με χαλαρό υπόβαθρο, ο παγετώνας απομακρύνει τεράστιες ποσότητες υλικών. Όταν κατά την κίνηση του ο ηπειρωτικός παγετώνας συναντά κοιλάδες ποταμών, συμπεριφέρεται όπως ο Αλπικός παγετώνας σχηματίζοντας κοιλάδες σχήματος U. Μ’ αυτόν τον τρόπο σχηματίζονται μεταγενέστερα δακτυλιοειδής λίμνες στη θέση των κοιλάδων.

Χαρακτηριστικοί Σχηματισμοί

Τιλλίτης: Είναι ένα αταξινόμητο μίγμα θραυσμάτων με μεγέθος από άργιλο μέχρι κροκάλες, που αποτίθεται κατευθείαν από τον πάγο χωρίς να μεταφερθεί από το νερό.

Μοραίνες: Στους Ηπειρωτικούς παγετώνες διακρίνονται σε τελικές μοραίνες, που αναπτύσσονται κατά πλάτος στο τέλος του παγετώνα (Σχήμα 10.3.). Επίσης, λοβοειδείς μοραίνες που σχηματίζονται στις περιοχές όπου δύο λοβοειδούς μορφής κομμάτια του παγετώνα ενώνονται. Αναπτύσσονται στο μεταξύ τους κοινό σημείο. Τέλος, υπάρχουν και οι μοραίνες υποχώρησης (recessional moraines), που σχηματίζονται σε εσωτερικές περιοχές του παγετώνα όπου διακόπτεται η συνέχεια του, σχηματίζοντας έτσι μοραίνες σε ζώνες που είναι παρόμοιες με τις τελικές.

Ζώνη Έκπλυσης: Μετά το τέλος του παγετώνα υπάρχει ένα ομαλό κεκλιμένο επίπεδο, που διαμορφώνεται από πλεξοειδείς ποταμούς τα νερά των οποίων προκύπτουν από την τήξη του πάγου και ονομάζεται ζώνη έκπλυσης του παγετώνα. Τα υλικά της ζώνης είναι κυρίως κροκάλες και άμμος.

Eskers: Τα eskers είναι κυματοειδείς ή ευθύγραμμες επιμήκεις ράχες που αποτελούνται από στρωσιγενείς παγετοποτάμιες αποθέσεις κυρίως άμμου και κροκαλών. Δημιουργούνται σε κοίτες ροής νερού που βρίσκονται κάτω από τον παγετώνα, όταν αυτός ακινητοποιείται για πολλά χιλιόμετρα οπότε και λιώνει. Το νερό μεταφέρει κροκάλες και άμμο που αποτίθενται στις κοίτες αυτές. Μετά την εξαφάνιση του παγετώνα απομένουν τα eskers με τη μορφή λόφων που καλύπτονται από βλάστηση.

Drumlins: Είναι μικροί αποστρογγυλεμένοι λόφοι σύστασης ανάλογης των τιλλιτών. Σχηματίζουν ομάδες συνήθως πριν από τις τελικές μοραίνες. Ο μεγάλος άξονας τους είναι παράλληλος με την κίνηση του παγετώνα. Ο τρόπος σχηματισμού τους δεν είναι εξακριβωμένος. Πιθανώς γίνεται απόθεση των υλικών του παγετώνα στη βάση του, όταν αυτός συναντήσει κάποιο εξόγκωμα του υποβάθρου.

Πεδία Τιλλιτών: Μεταξύ των μοραίνων η επιφάνεια καλύπτεται από παγετώδη τιλλίτη. Η μορφή αυτή του τιλλίτη δεν είναι ευδιάκριτη καθώς το πεδίο είναι ομαλό. Το στρώμα του τιλλίτη μπορεί να είναι πολύ παχύ και να καλύπτει πλήρως κοιλάδες και εξογκώματα που υπήρχαν πριν τον παγετώνα.

Περιθωριακές Λίμνες: Όταν η κίνηση του παγετώνα πλησιάζει ένα ψηλότερο επίπεδο, οι κοιλάδες που βρίσκονται μπροστά από τον παγετώνα φράσσονται από πάγο. Κάτω από αυτές τις συνθήκες σχηματίζονται οι περιθωριακές παγετώδεις λίμνες, μπροστά από τον παγετώνα. Αυτές οι λίμνες υπερχειλίζουν από τα διαθέσιμα κανάλια που βρίσκονται μεταξύ του παγετώνα και του ανερχόμενου επιπέδου που προσεγγίζει. Ποτάμια τα οποία σχηματίζονται από την τήξη του παγετώνα σχηματίζουν τα παγετώδη δέλτα (Delta Kames) στα σημεία που συναντούν τις περιθωριακές λίμνες.

Μετά την απομάκρυνση του παγετώνα, οι λίμνες αποξηραίνονται αφήνοντας στη θέση τους ένα επίπεδο πεδίο αποτελούμενο από άργιλο. Συχνά στις περιοχές αυτές σχηματίζονται έλη. Τα παγετώδη δέλτα αποτελούν τώρα υψωμένα πεδία με επίπεδο το πάνω μέρος τους. Τα πεδία αυτά είναι γνωστά ως Kames και συνίστανται από καλά ξεπλυμένες και ταξινομημένες άμμους και κροκάλες.

Σχήμα 10.3.: Περιθωριακοί μορφολογικοί σχηματισμοί ηπειρωτικών παγοκαλυμμάτων.
(α) Το μπροστινό τμήμα του πάγου έχει σταθεροποιηθεί και οι διάφορες αποθετικές μορφές σχηματίζονται από τα νερά που λιώνουν από τους πάγους
(b) Ο πάγος έχει εξαφανιστεί πλήρως και παρουσιάζονται στην επιφάνεια μια σειρά από μορφολογικού σχηματισμούς που σχηματίστηκαν κάτω από τον πάγο.