10. ΠΑΓΕΤΩΔΗΣ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

10.7. Περιπαγετώδη φαινόμενα

Περιπαγετώδη φαινόμενα ονομάζονται φαινόμενα που διαμορφώνουν τη μορφολογία μιας περιοχής και συνδέονται άμεσα με ψυχρά κλιματικά περιβάλλοντα επαυξημένα από την παρουσία γειτονικών παγετώνων κατά το Πλειστόκαινο.

Στα περιπαγετώδη φαινόμενα είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος που διαδραματίζουν οι κλιματικές συνθήκες και η δράση του κινούμενου νερού. Μορφές και διεργασίες που συνδέονται με τις περιπαγετώδεις ζώνες είναι τα φαινόμενα παγωμένου εδάφους, οι μετακινήσεις μαζών, η δράση του ανέμου, η δράση του ακίνητου και κινούμενου πάγου, τα πρότυπα εδάφη και οι αποθέσεις κλιτύων.

Φαινόμενα Παγωμένου Εδάφους

Παγωμένο έδαφος χαρακτηρίζεται το έδαφος που είναι μόνιμα παγωμένο και το οποίο συναντάται σε μεγάλα γεωγραφικά πλάτη. Το πάχος του παγωμένου στρώματος μπορεί να φθάνει αρκετές δεκάδες εκατοστά. Περιοχές με έντονο χειμώνα, σύντομα δροσερά καλοκαίρια, λίγη βλάστηση και μικρές χιονοπτώσεις, ευνοούν την ανάπτυξη αυτής της μορφής των εδαφών. Πάνω από το παγωμένο έδαφος βρίσκεται ένα ενεργό στρώμα στο οποίο συμβαίνει περιορισμένη τήξη.

Ο πάγος στα παγωμένα εδάφη ποικίλει από απλό κάλυμμα των πόρων σε ιζηματογενή πετρώματα έως μεγάλους φακούς και σφήνες πάγου. Ο διαχωρισμένος πάγος σχηματίζεται σε παγο – ευαίσθητα υλικά με συγκεκριμένο μέγεθος κόκκων. Το εδαφικό νερό που αντλείται για να καλύψει τις διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες σε νερό των παγοκρυστάλλων. Παγώνει με αργό ρυθμό σε παγο – ευαίσθητα υλικά κορεσμένα σε νερό και σχηματίζονται φακοί ή στρώματα διαχωρισμένου πάγου παράλληλα προς την επιφάνεια. Τα στρώματα αυτά του πάγου πολλές φορές έχουν σημαντικό πάχος, επιδρώντας έτσι στην αύξηση του βάρους της εδαφικής επιφάνειας. Οι φλέβες και οι σφήνες πάγου σχηματίζονται σε υποπαράλληλες ρωγμές, οι οποίες πιθανότατα οφείλονται στις θερμικές συστολές των παγωμένων εδαφών κατά την ψύξη. Απαιτούν μέση ετήσια θερμοκρασία αέρα περίπου στους –6^ο C. Όταν ο πάγος σε μια σφήνα λιώσει (για διάφορους λόγους) υπολείμματα μπορεί να ολισθήσουν και να διατηρήσουν τη δομή της σφήνας σε απολιθωμένη μορφή. Άλλες μορφές συνδεδεμένες με παγωμένα εδάφη περιλαμβάνουν ενειλίξεις (περιελιγμένες επαναπτυχώσεις δύο τεκτονικών καλυμμάτων), pingos (σωροί σχήματος δόμου) και έκχυτο πάγο που οφείλεται σε περιοδική διαφυγή κατά το χειμώνα νερού από πηγές ή ποταμούς.

Η αποσάθρωση του εδαφικού πάγου, που οφείλεται κυρίως σε κλιματικές αλλαγές, δίνει γένεση σε θερμοκαρστικές μορφές, όπως μικρά κοιλώματα και λεκάνες (σχηματιζόμενα από καταστροφή των στρώσεων που στηρίζονταν από τον εδαφικό πάγο) και θερμοκαρστικές λίμνες.

Πρότυπα Εδάφη

Τα πρότυπα εδάφη είναι από τα πιο πασιφανή στοιχεία πολλών περιπαγετωδών τοπίων και μπορούν να ταξινομηθούν βάσει της μορφής τους σε κυκλικά (Σχήμα 3.3.), δικτυωτά και πολυγωνικά. Αυτές οι μορφές περιορίζονται κυρίως σε επίπεδα εδάφη. Σε πιο απόκρημνες κλιτύες μέσης διαβάθμισης δημιουργούνται αναβαθμίδες και ραβδώσεις. Τα πολύγωνα είναι τα πιο διαδεδομένα και χωρίζονται σε δυο επιμέρους κύριους τύπους. Ο μικρότερος τύπος είναι χαρακτηριστικός ψηλών βουνών σε μέσα γεωγραφικά πλάτη, που υπόκεινται σε πήξη – τήξη, αλλά όχι απαραίτητα σε πάγωμα εδαφών. Ο μεγαλύτερος τύπος ονομάζεται τούνδρα ή πολύγωνα σφηνών πάγου, σχηματίζονται μόνο από ενεργά παγωμένα εδάφη και χαμηλές ετήσιες θερμοκρασίες τουλάχιστον –6^ο C.

Περιπαγετώδεις Μετακινήσεις Μαζών και Αποθέσεις Κλιτύων

Η ροή του εδάφους περιλαμβάνει δύο κύριες λειτουργίες κίνησης της μάζας του:

·                   Ροή κορημάτων γεμάτων με νερό που προκαλείται από εποχιακή τήξη των ενεργών στρωμάτων,

·                   Ερπυσμός του πάγου, που προκαλείται από εναλλαγές στην ψύξη και τήξη των αποθέσεων στις κλιτύες.

Στην πρώτη περίπτωση μια μεγάλη ποσότητα νερού μειώνει τη διατμητική αντοχή του υλικού και ταυτόχρονα ξαφνικές μετακινήσεις μπορούν να λάβουν χώρα αν η βλάστηση δεν είναι ικανή να τις αποτρέψει. Στη δεύτερη περίπτωση η ανύψωση του πάγου παράγει ασθενικά επίπεδα μέσα στο υλικό και περιορίζει τη συνεκτικότητά του. Κατά την τήξη, το υλικό μετακινείται και επανατοποθετείται στα χαμηλότερα. Αυτή η μορφή ροής εδαφών είναι χαρακτηριστική στα παγο–ευαίσθητα υλικά. Οι αποθέσεις των εδαφικών ροών εμφανίζουν στοιχεία προσανατολισμού της ροής τους και περιστρεφόμενες δομές που προκλήθηκαν από την κίνηση.

Οι περιπαγετώδεις αποθέσεις κλιτύων δημιουργούνται από τη δράση πολλών παράλληλων διεργασιών. Δύο είναι οι βασικότερες μορφές τους: τα πλευρικά (Σχήμα 3.2.) και στρωσιγενή κορήματα. Τέλος μια άλλη μορφή που συμπεριλαμβάνεται μέσα στην κατηγορία των περιπαγετωδών μετακινήσεων των μαζών είναι και οι λιθοπαγετώνες, οι οποίοι αποτελούνται από παγωμένους λιθοσωρούς των οποίων η ροή προσομοιάζει με αυτή των παγετώνων.

Η δράση του χιονιού

Ο όρος διάβρωση του χιονιού καλύπτει ένα πλήθος διεργασιών συνδεδεμένων με κάλυμμα χιονιού μορφής πλάκας, που δίνει γένεση στο σχηματισμό συγκεκριμένων διαβρωτικών και αποθετικών μορφών. Οι τυπικές μορφές διάβρωσης είναι οι οπές που δημιουργούνται από τη διάβρωση που προκαλεί το χιόνι και αναπτύσσονται ταχύτατα σε παγετώδεις αποθέσεις.

Η κύρια διαβρωτική διεργασία που συνδέεται με τη διάβρωση από χιόνι είναι η πήξη – τήξη. Η διαβρωτικότητα εξαρτάται από τον τύπο του πετρώματος, το εύρος και τη συχνότητα των ατμοσφαιρικών κύκλων πήξης – τήξης.

Η δράση του άνεμου

Συνδέεται με ψυχρές και ξηρές κλιματικές συνθήκες σε περιοχές όπου φυσούν ισχυροί άνεμοι κοντά σε περιοχές καλυμμένες από παγετώνες. Η αιολική διάβρωση είναι έκδηλη σε λείες επιφάνειες και σε αιολικούς βράχους.

Οι διεσπαρμένες αιολικές αποθέσεις αποτελούνται από άμμο και ιλύ. Κόκκοι άμμου που παρασύρθηκαν από τον άνεμο είναι αναγνωρίσιμοι από τη στρογγυλότητά τους και την παγωμένη τους όψη. Οι κόκκοι μεγέθους ιλύος μετακινήθηκαν σαν σύννεφα σκόνης μακρύτερα από τον πάγο και επανατέθηκαν σαν loess. Το loess περιπαγετώδους προέλευσης ξεχωρίζει από την αδυναμία κατάταξής του σε συγκεκριμένα στρώματα και από την ποικιλία στο πάχος των αποθέσεων.

Η δράση των χιονοστιβάδων

Οι χιονοστιβάδες προκαλούν τη δημιουργία χαρακτηριστικών μορφών τόσο αποθετικών όσο και διαβρωτικών. Μπορούν να διαδραματίσουν πολύ σημαντικό ρόλο στη μεταμόρφωση του τοπίου σε περιοχές βουνών, όπου υπάρχουν έντονες χιονοπτώσεις και ταχύτατο λιώσιμο του χιονιού κατά την καλοκαιρινή περίοδο.