11. Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ ΩΣ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ

11.1. Η δομή των πετρωμάτων ως παράγοντας ελέγχου του αναγλύφου

Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούμε με τις δευτερογενείς μορφές του αναγλύφου που προκύπτουν από τη δράση της απογύμνωσης, πάνω στις πρωτογενείς μορφές που προέκυψαν από την δράση των ενδογενών παραγόντων σχηματισμού του επιφανειακού αναγλύφου.

Η απογύμνωση, ως παράγοντας καταστροφής του αναγλύφου, δρα πάνω στις επιφανειακές εμφανίσεις των πετρωμάτων. Ωστόσο πετρώματα διαφορετικής σύστασης και προέλευσης παρουσιάζουν μεγάλες μεταβολές στις αντοχές τους ως προς τη διάβρωση. Συνήθως πετρώματα εύκολα σε διάβρωση, όπως χαλαρά ιζήματα, άργιλοι, αργιλικοί σχιστόλιθοι, ασβεστόλιθοι κ.α. αποτελούν τη βάση των κοιλάδων (Σχήμα 11.1.). Αντίθετα σκληρά και ανθεκτικά στη διάβρωση πετρώματα συνθέτουν το ανάγλυφο των λόφων, των ραχών και των ορεινών όγκων.

Σχήμα 11.1.: Μορφολογικό ανάγλυφο που δημιουργήθηκε από την σταδιακή απομάκρυνση των υλικών της διάβρωσης.

Σε παγκόσμια κλίμακα εμφανίζονται αναρίθμητοι τύποι πετρωμάτων και γεωλογικών δομών. Επαναλαμβανόμενα ορογενετικά επεισόδια διαδέχονται περιόδους έντονης απογύμνωσης με αποτέλεσμα να αποκαλύπτονται στην επιφάνεια γεωλογικοί σχηματισμοί και δομές που σχηματίστηκαν στα βαθύτερα του φλοιού της γης. Με αυτόν τον τρόπο πετρώματα που σχηματίστηκαν κατά την διάρκεια ηπειρωτικών συγκρούσεων σε μεγάλα βάθη βρίσκονται σήμερα στην επιφάνεια και υπόκεινται σε διεργασίες απογύμνωσης. Ακόμη και πυριγενή πετρώματα όπως αυτά του σχήματος 11.1, που δημιουργήθηκαν από την στερεοποίηση του μάγματος σε κάποιο βάθος μέσα στο φλοιό βρίσκονται σήμερα στην επιφάνεια.

Πετρώματα τα οποία σχηματίστηκαν σε οριζόντιες στρώσεις, όπως τα ιζηματογενή πετρώματα που προέρχονται από απόθεση ιζημάτων σε επίπεδες στρώσεις στους πυθμένες των ωκεανών, σπάνια βρίσκονται στην επιφάνεια στη ίδια οριζόντια θέση. Αντίθετα η δράση των ενδογενών δυνάμεων που προκάλεσαν την ορογένεση προκάλεσε τόσο την στρέψη τους (μεταβολή της κλίσης τους) όσο και την εσωτερική τους παραμόρφωση (πτύχωσή τους). Για την περιγραφή της νέας θέσης τους καθώς και για τις ανάγκες χαρτογράφησης τους χρησιμοποιούμε την κλίση και την παράταξη των στρωμάτων. Η τιμή της κλίσης ορίζει την απόκλιση ενός στρώματος από την οριζόντια θέση και η τιμή της παράταξής του τη θέση του ως προς το βορρά.

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό θα δούμε πως η γεωλογική δομή ελέγχει όχι μόνο τη διαμόρφωση του αναγλύφου, αλλά επίσης και τη μορφή, τη θέση και την ανάπτυξη των υδρογραφικών δικτύων. Κάθε χαρακτηριστική μορφολογική εμφάνιση συνοδεύεται και από αντίστοιχη ανάπτυξη του υδρογραφικού δικτύου σε όλες τις κύριες γεωλογικές δομές που θα περιγράψουμε παρακάτω.