11. Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ ΩΣ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ

11.2. Ανάγλυφο σε οριζόντιες δομές και παράκτια επίπεδα

Οριζόντια στρώματα

Πολλές ηπειρωτικές περιοχές καλύπτονται από μεγάλου πάχους ακολουθίες ιζηματογενών πετρωμάτων με οριζόντιες στρώσεις. Τα οριζόντια αυτά ιζηματογενή πετρώματα σχηματίστηκαν σε ρηχές θάλασσες και σήμερα αποτελούν μέρος των ηπειρωτικώς αναδυθέντων τμημάτων της ξηράς, χωρίς να έχουν υποστεί τεκτονικές διαταραχές. Τα υλικά των στρωμάτων αυτών προέρχονται είτε από την διάβρωση των πετρωμάτων της ξηράς (ψαμμίτες, άργιλοι κ.α.) είτε είναι αποτέλεσμα θαλάσσιας ιζηματογένεσης (ασβεστόλιθοι).

Σε ξηρά κλίματα (Arid), όπου η βλάστηση είναι σποραδική και η δράση της επιφανειακής απορροής εξαιρετικά αποτελεσματική, αναπτύσσονται χαρακτηρι-στικά μορφολογικά κατασκευάσματα ιδιαίτερα απότομων κλιτύων πάνω στα οριζόντια ιζηματογενή πετρώματα (Σχήμα 11.2.). Τα μαλακότερα στρώματα (άργιλοι, αργιλικοί σχιστόλιθοι κ.α.) διαβρώνονται ταχύτατα σε σχέση με τα σκληρότερα στρώματα (ψαμμίτες, ασβεστόλιθοι, κροκαλοπαγή κλπ.). Έτσι δημιουργούνται χαραδρώσεις (Canyons) με απότομα κατακόρυφα τοιχώματα (Cliffs), τα οποία αναπτύσσονται στην άκρη ενός ανθεκτικού στρώματος. Η γρήγορη διάβρωση των υπερκείμενων μαλακότερων στρωμάτων αφήνει στη βάση τους ένα εκτεταμένο σχεδόν οριζόντιο πεδίο, αποτελούμενο από τα σκληρότερα υποκείμενα πετρώματα, το οποίο ονομάζεται πλατώ (plateu).

Σχήμα 11.2.: Χαρακτηριστικές μορφές επιφανειακής διάβρωσης σε ξηρά κλίματα, που αναπτύσσονται πάνω σε οριζόντιες δομές ιζηματογενών πετρώματων.

Η δημιουργία των χαραδρώσεων αυτών έχει σαν αποτέλεσμα την απομόνωση ορισμένων περιοχών, με τη μορφή τραπεζοειδών λόφων. Η επίπεδη κορυφή τους αποτελείται από στρώσεις σκληρών πετρωμάτων και στη βάση των κατακόρυφων τοιχωμάτων εμφανίζονται αλλουβιακές αποθέσεις. Οι σχηματισμοί αυτοί ονομάζονται mesas.

Στα τελευταία στάδια του κύκλου απογύμνωσης τα mesas περιορίζονται σημαντικά, μέχρι να δημιουργηθούν μικροί λοφίσκοι περιορισμένου πλάτους που διατηρούν τα μορφολογικά τους γνωρίσματα. Οι σχηματισμοί αυτοί ονομάζονται buttes.

Όταν το σκληρό υπερκείμενο κάλυμμα απουσιάζει τότε τα υποκείμενα μαλακά πετρώματα διαβρώνονται με γοργούς ρυθμούς. Οι έντονοι ρυθμοί διάβρωσης δεν επιτρέπουν το σχηματισμό εδάφους και κατ’ επέκταση την ανάπτυξη βλάστησης που θα εμπόδιζε την περαιτέρω διάβρωση. Οι λοφώδεις αυτοί σχηματισμοί με την χαρακτηριστική απουσία εδάφους εξαιτίας της έντονης επιφανειακής τους διάβρωσης ονομάζονται badlands.

Το καταληκτικό αποτέλεσμα της διάβρωσης των περιοχών αυτών είναι η δημιουργία μιας πεδιάδας (plain) αποτελούμενης από χαλαρές αποθέσεις ή ενός πλατώ (plateu), η πετρογραφική σύσταση του οποίου είναι η σκληρότερη ολόκληρης της σειράς.

Παράκτια πεδία

Τα παράκτια πεδία είναι πρόσφατα αναδυμένες παράκτιες ζώνες ιζηματογενών αποθέσεων πάνω σε παλαιότερους ηπειρωτικούς σχηματισμούς. Εμφανίζονται σε παθητικά ηπειρωτικά περιθώρια στα οποία απουσιάζει η τεκτονική δραστηριότητα (Σχήμα 11.3.).

Η αργή ηπειρωτική ανύψωση της ξηράς έχει ως αποτέλεσμα να έρθουν στην επιφάνεια ιζηματογενείς στρώσεις με εναλλαγές λεπτόκοκκων και χονδρόκοκκων υλικών που σχηματίστηκαν από την απόθεση των προϊόντων της διάβρωσης της παλιάς ξηράς. Τα υλικά αυτά μεταφέρθηκαν με διάφορους τρόπους και αποτέθηκαν στον πυθμένα μιας παλαιότερης υφαλοκρηπίδας με τη μορφή ελαφρά κεκλιμένων προς τη θάλασσα στρωμάτων.

Με την ανάδυση των στρωμάτων αυτών αρχίζει ένας νέος κύκλος απογύμνωσης της καινούργιας ξηράς που σχηματίστηκε Αρχικά σχηματίζονται νέοι κλάδοι ρεμάτων, οι οποίοι αποτελούν προέκταση των παλαιότερων κλάδων του υδρογραφικού δικτύου και οι οποίοι ακολουθώντας την κλίση της αναδυμένης επιφάνειας εκβάλουν στην θάλασσα (Σχήμα 11.3.). Τα ρέματα αυτά ονομάζονται επακόλουθα η προκαθορισμένα (Consequent streams) και σχηματίζονται σε οποιαδήποτε μορφή νέας ξηράς (ηφαίστεια κ.α.). Ειδικότερα όταν αποτελούν προέκταση παλαιότερων ρεμάτων πάνω στη νέα ξηρά ονομάζονται επεκτεινόμενα επακόλουθα ρέματα.

Αποτέλεσμα της διαβρωτικής δράσης των ρεμάτων είναι η μετακίνηση των υλικών της διάβρωσης και η δημιουργία χαμηλών επιμήκων ζωνών – κοιλωμάτων (Lowlands) παράλληλων προς την ακτογραμμή. Μεταξύ των κοιλωμάτων αυτών εμφανίζονται επιμήκεις εξάρσεις του αναγλύφου με λόφους χαμηλού σχετικά υψομέτρου από τους  ανθεκτικότερους στη διάβρωση σχηματισμούς. Οι λοφώδεις αυτές ζώνες ονομάζονται cuestas και αποτελούνται κυρίως από ψαμμίτες και ασβεστόλιθους. Η κοιλότητα που παρεμβάλλεται ανάμεσα στην παλαιότερη ξηρά και στην πρώτη cuesta ζώνη ονομάζεται εσωτερική ζώνη (inner lowland).

Ρέματα που αναπτύσσονται κατά μήκος των επιμήκων κοιλωμάτων καταλαμβάνοντας των κεντρικό τμήμα των κοιλάδων τους ονομάζονται δευτερεύοντα (subsequent).

Σχήμα 11.3.: Σχηματική αναπαράσταση της ανάπτυξης ενός παράκτιου πεδίου.

α) Παράκτιο πεδίο πρόσφατα αναδυμένο  β) Μετά την δράση της απογύμνωσης όπου έχουν σχηματιστεί χαρακτηριστικοί επιμήκεις σχηματισμοί cuestas και χαμηλών επιμήκων ζωνών παράλληλα προς την ακτογραμμή.

Η γενικότερη ανάπτυξη του υδρογραφικού δικτύου των παράκτιων πεδίων είναι κλιμακωτής μορφής (Σχήμα 7.6.). Έτσι ρέματα που συμβάλουν στους δευτερεύοντες κλάδους και καταλαμβάνουν την απότομη πλευρά των ραχών με διεύθυνση ροής προς την ξηρά ονομάζονται αντίθετα (Obsequent). Ρέματα που συμβάλουν στους δευτερεύοντες κλάδους με ομαλή κλίση προς τη θάλασσα ονομάζονται Νεο-επακόλουθα (resequent).