12. ΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

12.1. Η τεκτονικη δραση ως παραγοντας διαμορφωσης του αναγλυφου

Οι τεκτονικές δυνάμεις που διαμορφώνουν τον στερεό φλοιό της γης, μπορούν να είναι είτε συμπιεστικές είτε εφελκυστικές. Κατά μήκος των ηπειρωτικών περιθωρίων στις ζώνες σύγκλισης έχουμε κυρίως συμπιεστικές δυνάμεις. Αντίθετα στις ζώνες διάρρηξης και βύθισης οι δυνάμεις είναι εφελκυστικές.

Όταν μια ηπειρωτική σύγκρουση αρχίσει να συμβαίνει, τότε τα οριζόντια στρώματα που αποτέθηκαν στα μέχρι πρόσφατα ανενεργά ηπειρωτικά περιθώρια, αρχίζουν να συμπιέζονται. Αποτέλεσμα αυτής της πίεσης είναι η δημιουργία πτυχών (Σχήμα 12.1.). Οι κυματοειδείς μορφές των στρωμάτων δημιουργούν τοπικές ανυψώσεις που ονομάζονται αντίκλινα και τοπικά βυθίσματα που ονομάζονται σύγκλινα. Εξαιτίας αυτών των συμπιεστικών δυνάμεων είναι δυνατό να προκληθούν ρηγματώσεις του στερεού φλοιού και να δημιουργήσουν ανάστροφα ρήγματα ή ρήγματα επώθησης (Σχήμα 12.1.).

Ένα ρήγμα προκύπτει από την διάρρηξη των ασθενών ζωνών των πετρωμάτων του στερεού φλοιού της γης, συνέπεια ανομοιόμορφων πιέσεων. Το μήκος τους μπορεί να φθάσει, μέχρι 200 km ενώ το βάθος τους παραμένει άγνωστο.

Αν επικρατούν εφελκυστικές δυνάμεις σε ένα ευρύτερο πεδίο τάσεων, τότε η επιφάνεια του στερεού φλοιού τείνει να εκταθεί. Η περιορισμένη πλαστικότητά της έχει ως αποτέλεσμα την ρηγμάτωσή της και την δημιουργία κανονικών ρηγμάτων τα οποία βυθίζουν τις κεντρικές περιοχές δημιουργώντας τεκτονικές τάφρους (grabens) (Σχήμα 12.2). Παράλληλα οι ενδιάμεσες εξάρσεις της χερσαίας μάζας δημιουργούν τα τεκτονικά κέρατα (horsts). Σε μια τέτοια επεκτατική δομή μπορούμε να έχουμε και στρέψη ανεξάρτητων πλευρικών τεμαχών. Το νέο μορφολογικό ανάγλυφο που δημιουργείται ανεξάρτητα από την μορφολογία του έχει μεγαλύτερη οριζόντια έκταση ανταποκρινόμενο στο γενικότερο εφελκυσμό της περιοχής.

Σχήμα 12.1.: Στο αριστερό τμήμα του διαγράμματος παρουσιάζονται οι μορφές του επιφανειακού αναγλύφου εξαιτίας της δράσης της πτυχογόνου τεκτονικής και οι γεωλογικοί όροι με τους οποίους του περιγράφουμε. Αντίθετα στο δεξιό τμήμα του διαγράμματος παρουσιάζονται οι μορφές του επιφανειακού αναγλύφου που δημιουργούνται από την διάβρωση πτυχωμένων στρωμάτων, καθώς και οι γεωλογικοί όροι που τους περιγράφουν.

Σχήμα 12.2.: Μορφολογικό ανάγλυφο που δημιουργείται από την δράση κανονικών ρηγμάτων σε ζώνες εφελκυσμού του στερεού φλοιού της γης.

Σχήμα 12.3.: Τύποι ρηγμάτων

Οι βασικότεροι τύποι ρηγμάτων που προκύπτουν από τον τεμαχισμό του στερεού φλοιού της γης είναι οι εξής (Σχήμα 12.1.).

      I.            Κανονικό ρήγμα: Έχει απότομο ή κατακόρυφο τοίχωμα. Το κατώτερο τμήμα του ανυψώνεται ή μεταβάλλεται το σχετικό ύψος με το ανώτερο τμήμα του το οποίο βυθίζεται. Η απότομη πλευρά της επιφάνειας του ρήγματος ονομάζεται καθρέπτης. Το εύρος της διάρρηξης (ύψος) ενός κανονικού ρήγματος ποικίλει από μερικά μέτρα έως μερικές εκατοντάδες μέτρα. Το μήκος τους συνήθως μετριέται σε χιλιόμετρα και σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να φτάσει και σε εκατοντάδες.

   II.            Ανάστροφο ρήγμα: Δημιουργείται όταν εξαιτίας συμπιεστικών δυνάμεων το ένα τμήμα του ρήγματος ανυψώνεται σε βάρος του άλλου. Η μορφολογία του απότομου τμήματος έχει χαρακτηριστική μορφή με μικρά κατολισθητικά φαινόμενα.

III.            Οριζόντιας μετατόπισης ρήγμα: Η μετακίνηση των τεμαχών γίνεται κατά την οριζόντια διεύθυνση, χωρίς το ένα να μετατοπίζεται εις βάρος του άλλου. Η μεταβολή της μορφολογιάς του αναγλύφου προκύπτει από την παράλληλη μετάθεση των εξάρσεων του φλοιού (π.χ. Μεσοωκεάνιες ράχες)

IV.            Επωθημένο ρήγμα: Όταν η γωνία κλίσης του ρήγματος είναι μικρή και το ένα τμήμα της χερσαίας μάζας ανέβει σημαντικά ώστε να καλύψει το κατώτερο τμήμα τότε δημιουργείται ένα επωθημένο ρήγμα εξαιτίας των συμπιεστικών δυνάμεων.