Κεφάλαιο 1

ΓΕΩΔΥΝΑΜΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΩΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΛΠΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ


Αλπικός γεωτεκτονικός κύκλος. Αλπικό ορογενετικό σύστημα

    Ο Ελληνικός χώρος είναι δημιούργημα του Αλπικού γεωτεκτονικού κύκλου, όπως άλλωστε ολόκληρη η Νότια Ευρώπη (Νέα Ευρώπη). Τα άλλα τμήματα της Ευρώπης, Πανάρχαια, Παλιά και Μέση Ευρώπη είναι δημιουργήματα άλλων προγενέστερων γεωτεκτονικών κύκλων του Παλαιοζωικού ή του Προκαμβρίου (Καληδόνιος, Ερκύνιος κ.λ.π.), οι ακριβείς τεκτοορογενετικές διαδικασίες των οποίων δεν είναι γνωστές σε ικανοποιητικό βαθμό. Οι οροσειρές της Νέας Ευρώπης ανήκουν στην αλυσίδα ορέων, που αρχίζει από τα Πυρηναία και καταλήγει στα Ιμαλάια και την Κίνα και περιλαμβάνει τις οροσειρές των Αλπεων, τα Καρπάθια τα όρη Βαλκάν, την Ποντιακή άλυσο, τον Καύκασο, τις Διναρίδες, Ελληνίδες, Ταυρίδες οροσειρές, τα όρη Ζάγκρος του Ιράν, τα όρη του Αφγανιστάν κ.λ.π. Οι οροσειρές της Νότιας Ευρώπης μαζί με τις οροσειρές της Βόρειας Αφρικής (Άτλας, όρη της Αλγερίας και της Τυνησίας) είναι δημιουργήματα του Αλπικού γεωτεκτονικού κύκλου ή απλά της Αλπικής ορογένεσης που έλαβε χώρα στο Μεσοζωικό και στο Τριτογενές (σχήμα 13).
    Όσον αφορά τον μηχανισμό της Αλπικής ορογένεσης, οφείλεται στην σύγκρουση των δύο ηπειρωτικών λιθοσφαιρικών παλκών, της Ευρασίας και της Γκοντβάνας, σύγκρουση που προκάλεσε την πτύχωση των ιζημάτων που αποτέθηκαν στον ωκεανό της Τηθύος, ο οποίος χώριζε τις δύο ηπείρους. Τα πτυχωμένα νέα ιζήματα μαζί με τμήματα του κατεστραμμένου ωκεάνιου φλοιού της Τηθύος συγκολλήθηκαν στον ηπειρωτικό φλοιό των περιθωρίων των δύο λιθοσφαιρικών πλακών και σχημάτισαν τις αλυσίδες ορέων του Αλπικού ορογενετικού συστήματος στα περιθώρια των πλακών. Για το Μεσογειακό χώρο οι αντίστοιχες οροσειρές είναι της Νότιας Ευρώπης (νότιο περιθώριο της Ευρασίας) και της Βόρειας Αφρικής (βόρειο περιθώριο της Γκοντβάνας) που αναφέρθηκαν παραπάνω.
    Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν προηγουμένως γίνεται αντιληπτό ότι βασικό ρόλο στην εξέλιξη του Αλπικού ορογενετικού συστήματος διαδραμάτισε η Τηθύς θάλασσα. Για το λόγο αυτό αναφέρεται και ως ορογενετικό σύστημα της Τηθύος (σχήμα 14).
    Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί ότι παρόμοιας ηλικίας, Μεσοζωικού-Καινοζωικού, ορογενετικό σύστημα με αυτό της Τηθύος είναι και το ονομαζόμενο Περιειρηνικό ορογενετικό σύστημα (Circum Pacific Orogenic system), το οποίο περιλαμβάνει τις οροσειρές των Άνδεων στη Νότια Αμερική, τα Βραχώδη όρη της Βόρειας Αμερικής, τα Νησιωτικά τόξα Ιαπωνίας, Ινδονησίας και Αλεουτίων νήσων (σχήμα 14). Το ορεινό συγκρότημα των Άνδεων είναι η ορογενετική λωρίδα αποτέλεσμα της σύγκρουσης της ωκεάνιας πλάκας Nazca (στο Νότιο Ειρηνικό) με την ηπειρωτική πλάκα της Νότιας Αμερικής και βύθιση της πρώτης κάτω από τη δεύτερη. Ανάλογος είναι και ο σχηματισμός των Βραχωδών ορέων στη Βόρεια Αμερική. Τέλος στη σύγκλιση της Ειρηνικής ωκεάνιας πλάκας με το πολύπλοκο ανατολικό περιθώριο της Ευρασιατικής ηπείρου οφείλουν τη δημιουργία τους τα νησιωτικά τόξα Ινδονησίας και Ιαπωνίας.
    Τα δύο ορογενετικά συστήματα, της Τηθύος και το Περιειρηνικό, ανήκουν σύμφωνα με ορισμένους επιστήμονες στον κοινό Αλπικό γεωτεκτονικό κύκλο και ονομάζονται μάλιστα μαζί “Αλπικό ορογενετικό σύστημα”. Συνηθέστερος όμως είναι ο καθορισμός ως “Αλπικού ορογενετικού συστήματος” του συστήματος της Τηθύος και η διάκρισή του από το Περιειρηνικό. Θα πρέπει όμως να τονισθεί ότι και τα δύο συστήματα έχουν την ίδιας ηλικίας γεωτεκτονική εξέλιξη και είναι και τα δύο σήμερα ενεργά.

Γεωτεκτονική εξέλιξη του Αλπικού συστήματος στο χώρο της Τηθύος

    Είναι αναμφισβήτητο ότι η δημιουργία και η εξέλιξη του Αλπικού γεωτεκτονικού συστήματος σχετίζεται με τη γένεση, ανάπτυξη, καταστροφή και εξαφάνιση του ωκεανού της Τηθύος. Πάνω σ' αυτό το θέμα έχουν δημοσιευθεί πολλά μοντέλα γένεσης και εξαφάνισης της Τηθύος, μοντέλα τα οποία περιλαμβάνουν καθορισμούς πιθανών παλιών ωκεάνιων περιοχών, καθώς και γειτονικών με αυτές ηπειρωτικών περιθωρίων.
    Παρ' όλο όμως το μεγάλο αριθμό των μοντέλων που παρουσιάσθηκαν για τα εξελικτικά στάδια του Αλπικού γεωτεκτονικού συστήματος, εντούτοις πολλά σημεία παραμένουν ακόμη ερωτηματικά και ορισμένα μάλιστα είναι θέματα διαρκούς διαφωνίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικά από αυτά που έχουν και άμεση σημαντική σύνδεση με τη γεωτεκτονική εξέλιξη της Ελλάδας: 1) πόσες ωκεάνιες περιοχές υπήρχαν στη διάρκεια του Μεσοζωικού ανάμεσα στις λιθοσφαιρικές πλάκες της Ευρασίας και της Γκοντβάνας; Ήταν μια η Τηθύς θάλασσα ή διαδοχικές χρονικά - εξελικτικά θάλασσες; 2) πού τελείωνε προς τα Δυτικά ο ωκεανός της Τηθύος; 3) ποια ήταν γενικότερα η ακριβής θέση του ωκεανού και με ποια γεωτεκτονική μονάδα (ζώνη, κλάδο, οροσειρά) πρέπει κατά περιοχή να ταυτιστεί; 4) πού βρίσκονται τα παλιά ηπειρωτικά περιθώρια, παθητικά και ενεργητικά, της Ευρασίας και της Γκοντβάνας, που υπέστησαν μεγάλες μετακινήσεις μέσα στο όλο Αλπικό σύστημα;
    Θα πρέπει σχετικά να σημειωθεί ότι η σημερινή δομή του κύριου περι-Μεσογειακού αλπικού συστήματος έχει πάρει την οριστική της μορφή από τη νέα ηπειρωτική σύγκρουση και σχεδόν ολόκληρο το Αλπικό σύστημα θεωρείται αλλόχθονο, πράγμα που έχει βεβαιωθεί για τον Ελληνικό χώρο με τις εργασίες σχετικά με τα τεκτονικά παράθυρα Ολύμπου, Νότιας Εύβοιας, Αττικής και Κυκλάδων. Το γεγονός αυτό φέρνει πρόσθετες δυσκολίες στην απάντηση των παραπάνω ερωτημάτων και κυρίως στον καθορισμό των παλιών ηπειρωτικών περιθωρίων.
    Από τον υπολογισμό των πτυχωμένων Αλπικών ιζημάτων, των οφειολιθικών πετρωμάτων που προέρχονται από την καταστροφή του ωκεάνιου φλοιού και των αντίστοιχων τεκτονικών καλυμμάτων που δομούν τις ορεινές μάζες του Αλπικού ορογενετικού συστήματος, είναι δυνατό να εκτιμηθεί περίπου η πιθανή έκταση ανάπτυξης του ωκεανού της Τηθύος. Αυτονόητο είναι ότι η σημερινή έκταση των παραπάνω πετρωμάτων είναι πάρα πολύ μικρότερη λόγω της συρρίκνωσης και σύνθλιψης που υπέστησαν ανάμεσα στις δύο συγκρουόμενες ηπειρωτικές πλάκες Ευρασίας και Γκοντβάνας.
    Σύμφωνα λοιπόν με τους παραπάνω υπολογισμούς πιστεύεται ότι ο ωκεανός της Τηθύος αναπτύχθηκε στο χώρο ανάμεσα στην Ευρασία και την Γκοντβάνα, αλλά πριν αποχωρισθούν από την τελευταία οι μικροπλάκες της Αραβίας της Μαδαγασκάρης και των Ινδιών. Η θέση και το πιθανό σχήμα του ωκεανού της Τηθύος φαίνονται στο σχήμα 15.
    Η αρχική δημιουργία της Τηθύος ανάγεται στο Ανώτερο Παλαιοζωικό, πιθανότατα το Πέρμιο, όταν έγινε και ο αρχικός τεμαχισμός της Πανγαίας της ενιαίας δηλαδή ηπείρου της Γης. Μετά την αρχική ηπειρωτική διάρρηξη της Πανγαίας στο Πέρμιο άρχισε και η σταδιακή απομάκρυνση της Λαυρασίας πλάκας που αποτέλεσε το Βόρειο ηπειρωτικό μεγα-τέμαχος της Πανγαίας από την πλάκα της Γκοντβάνας που ήταν το Νότιο ηπειρωτικό μεγα-τέμαχος. Αποτέλεσμα της απομάκρυνσης ήταν η συνεχής ανάπτυξη του ωκεανού της Τηθύος που έφθασε το μέγιστο την περίοδο Τριαδικού - Ιουρασικού.
    Η θάλασσα της Τηθύος πιστεύεται ότι στην περίοδο της πλήρους της ανάπτυξης είχε γωνιώδες σχήμα V (σχήμα 15) κλειστό προς τα Δυτικά στην Ευρώπη και ανοιχτό προς τα Ανατολικά αποτελώντας ουσιαστικά τμήμα της λεγόμενης Πανθάλασσας, που κατ' αντιστοιχία προς την Πανγαία ήπειρο θεωρείται ότι ήταν η ενιαία θάλασσα (ενωμένοι όλοι οι ωκεανοί) της Γης. Έτσι λοιπόν η Τηθύς θάλασσα θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ότι παλαιογεωγραφικά αποτελούσε ένα γιγαντιαίο θαλάσσιο κόλπο της Πανθάλασσας στην Πανγαία.
    Μετά την πλήρη του ανάπτυξη και την λειτουργία του επί ορισμένα εκατομμύρια χρόνια ο ωκεάνιος χώρος της Τηθύος άρχισε να συμπιέζεται από την βαθμιαία προσέγγιση των ηπείρων Ευρασίας και Γκοντβάνας που προήλθε από την αλλαγή του Παγκοσμίου γεωδυναμικού πλαισίου. Από τη συμπίεση αυτή και την τελική σύγκρουση των δύο ηπείρων ο ωκεανός της Τηθύος οδηγήθηκε στη βαθμι¬αία καταστροφή και εξαφάνιση του που άρχισε από την περίοδο Ανωτέρου Ιουρασικού - Κάτω Κρητιδικού.
    Σύμφωνα με νεώτερες απόψεις η συμπίεση-εξαφάνιση της Τηθύος δεν προήλθε από μια γενική και ενιαία σύγκλιση Ευρασίας-Γκοντβάνας, αλλά από την (διαδοχική αποκόλληση-απομάκρυνση ηπειρωτικών τεμαχών από την Γκοντβάνα (Ινδίες, Αραβική και Απουλία μικροπλάκα), τα οποία κινήθηκαν με μεγαλύτερη σχετική ταχύτητα προς Βορρά και συγκρούσθηκαν με την Ευρασία (σχήμα 16).
    Αιτία της αλλαγής του Παγκοσμίου γεωδυναμικού πλαισίου που οδήγησε στην προσέγγιση Ευρασίας-Γκοντβάνας, ήταν το άνοιγμα του Ατλαντικού ωκεανού, που άρχισε το Ανω Ιουρασικό και προκάλεσε την βαθμιαία απομάκρυνση της Αφρικής από τη Νότια Αμερική με αποτέλεσμα τη σχετική κίνηση της Αφρικής προς την κατεύθυνση της Ευρασίας.

Σχήματα & Φωτογραφίες

Σχήμα 13
Αλπικό ορογενετικό σύστημα στον περι-Μεσογειακό χώρο.

Σχήμα 14
Τα ορογενετικά συστήματα Μεσοζωϊκού-Καινοζωϊκού σε παγκόσμια κλίμακα.

Σχήμα 15
Σκαρίφημα που δείχνει το χώρο ανάπτυξης και το σχήμα της θάλασσας της Τηθύος σε σχέση με την Πανγαία ήπειρο και την Πανθάλασσα (Understanding Earth, 1993).

Σχήμα 16
Σκαρίφημα που δείχνει τις ηπειρωτικές μικρο-πλάκες που αποσπάστηκαν από την Γκοντβάνα και συγκρούστηκαν με την Ευρασία. Απεικονίζεται ολόκληρο το Αλπικό ορογενετικό σύστημα.

Αρχική Σελίδα Κεφάλαιο 1 Κεφάλαιο 3 Κεφάλαιο 4 Κεφάλαιο 5 Περιεχόμενα